๓. คตินิมิตารมณ์ หากกรรมนิมิตารมณ์ไม่ปรากฏ คตินิมิตารมณ์จะปรากฏให้เห็นเด่นชัด ได้แก่ นิมิตต่าง ๆ ที่จะบ่งบอกถึงภพภูมิที่ตนจะต้องไปเกิด บางทีก็เป็นภาพที่ตนไม่เคยเห็นมาปรากฏ แต่บางทีก็เป็นภาพที่เคยเห็นครั้งที่เป็นมนุษย์มาปรากฏ เช่น ภาพสัตว์หรือมนุษย์ เป็นต้น
โดยส่วนใหญ่เราไม่อาจจะรู้ถึงชีวิตหลังความตาย ว่าตายแล้วไปไหน ยกเว้นคนที่เห็นคตินิมิตารมณ์ชัดเจน เช่น เห็นภาพที่มืดดำมีไฟลุกโชนเป็นสีดำ มีนายนิรยบาลรูปร่างน่ากลัวที่ไม่เคยเห็นมาก่อน ถือเครื่องทัณฑ์ทรมานต่าง ๆ แบบนี้พอจะคาดคะเนได้ว่า คติของผู้เห็นต้องไปสู่นรก ส่วนจะขุมไหนก็แล้วแต่กรรมของผู้กระทำ เมื่อคตินิมิตารมณ์ปรากฏเช่นนั้น ผู้ที่ใกล้ตายจะเกิดความสะดุ้งกลัว ตัวสั่น ร้องเสียงดังเอะอะโวยวาย มือไขว่คว้าอากาศ ปัดป้องไปมา ทำท่าเหมือนกับหวาดกลัวอะไรบางอย่างที่น่ากลัวมาก
บางคนคตินิมิตารมณ์เป็นภาพสถานที่แห่งหนึ่งที่มีความสวยงาม มีผู้คนที่สวยงามสวมชุดที่สวยงาม มีเครื่องประดับอันวิจิตรอลังการ มีใบหน้าที่ยิ้มแย้มเบิกบานอย่างมีความสุข มีเสียงดนตรีไพเราะที่ไม่เคยได้ยินได้ฟังมาก่อน เมื่อภาพเหล่านี้มาปรากฏ คนที่ใกล้ตายก็จะยินดีเพลิดเพลินกับภาพเหล่านั้น ทำให้เกิดความโสมนัส ใบหน้าจะดูผ่องใส มีรอยยิ้มละไม ตายไปด้วยอาการสงบ ซึ่งแสดงว่าไปเกิดในภพภูมิที่ดี
บางคนมีคตินิมิตมาปรากฏหลายอย่าง เพราะทำบุญปนบาป วัดก็เข้า เหล้าก็กิน ทำชั่วสลับดีตามประสาชาวบ้านทั่วไป เมื่อใกล้ตาย คตินิมิตจะปรากฏให้เห็นหลายอย่าง ทั้งฝ่ายสุคติและทุคติ เมื่อเป็นเช่นนี้คตินิมิตที่ปรากฏหลังสุดจะมีกำลังมากกว่า จิตผู้ตายจะหน่วงเป็นอารมณ์ แล้วกายละเอียดก็หลุดไปสู่คตินิมิตสุดท้ายที่ปรากฏ
อารมณ์ทั้ง ๓ อย่างนี้ จะเกิดแก่สรรพสัตว์ทั้งหลายทุกผู้ทุกคน ไม่ยกเว้นว่าจะเป็นมนุษย์หรือสัตว์เดียรัจฉาน อารมณ์เหล่านี้จะเกิดขึ้นในขณะจิตที่เร็วมาก ยกเว้นบางคนที่ไม่รู้ตัวเองว่าตาย จึงกลายเป็นสัมภเวสีที่ล่องลอยไปมาหาที่เกิด แต่ถ้านึกถึงบุญที่ตนเคยทำได้ บญุก็จะนำไปสู่สุคติ หากบาปอกุศลตามมาทัน จะถูกยมทูตพาตัวไปให้พญายมราชตัดสินคดีความต่อไป
เมื่ออารมณ์อย่างใดอย่างหนึ่งเกิดขึ้นก่อนที่จิตจะออกจากร่าง จะมีอาการหายใจหอบแรง ๆ ที่เรียกว่า ๓ เฮือกปรากฏให้เห็น บางท่านอาจจะมีอาการเฮือกให้เห็นเด่นชัด บางท่านก็เห็นแบบแผ่วเบา บางท่านก็ไม่เห็น ก็แล้วแต่อารมณ์ในขณะนั้นว่าเป็นอย่างไร อาการ ๓ เฮือกที่ปรากฏนี้ เป็นอาการของจิตที่จะหลุดออกจากขั้วต่อกาย และจิตกำลังเดินทางตามฐานทั้ง ๗ หลุดออกจากกายหยาบ เป็นอันว่า การตายนั้นสมบูรณ์แล้ว ปฏิสนธิจิตก็เกิดเป็นกายใหม่ทันที
จิตหมองหรือใส รหัสผ่านเดินทางสู่ปรโลก
กฎแห่งกรรมมีผลต่อการเดินทางไปสู่ปรโลก ทุกการกระทำของคนเราไม่ว่าจะเป็นทางกาย ทางวาจา หรือทางใจ ล้วนมีผลต่อความคิด คำพูด และการกระทำทั้งสิ้น เพราะการกระทำนั้นจะถูกบันทึกไว้ด้วยเครื่องบันทึกที่ดีที่สุดในโลก มีความจุที่ไม่มีประมาณ คือ ใจของเรานั้นเอง เมื่อใกล้จะหลับตาลาโลกภาพแห่งการกระทำทั้งหมดจะกรอกลับมาฉายเป็นภาพให้เราเห็นเป็นกรรมนิมิตารมณ์ดังที่กล่าวมาแล้วภาพแห่งการกระทำเหล่านั้น มีเราเป็นผู้เห็นอยู่เพียงคนเดียว คนที่มาเยี่ยมรอบเตียงผู้ป่วยเป็นเพียงผู้ให้กำลังใจเท่านั้น
ถ้าหากภาพที่มาฉายให้เห็นเป็นภาพแห่งความดีงามที่ได้สั่งสมเอาไว้ครั้งที่ยังแข็งแรง จะทำให้ใจผ่องใสและเป็นเหมือนรหัสผ่านไปสู่สุคติภูมิ ตรงกันข้าม ถ้าภาพที่มาฉายให้เห็น เป็นภาพของการกระทำบาปอกุศล จะมีผลให้ใจเศร้าหมอง เป็นเหตุให้นำไปสู่ทุคติภูมิ ดังพุทธพจน์ที่กล่าวไว้ใน วัตถูปมสูตร ว่า
เมื่อละโลกใจหมองต้องไปอบาย
สำหรับผู้ที่ทำบาปตลอดชีวิต ก่อนตายนึกถึงภาพดี ๆ ไม่ออกเลย พอกายหลุดออกจากร่าง ก็จะถูกดูดไปภพภูมิที่เหมาะสมแก่กรรมที่ชอบทำตอนเป็นมนุษย์ ตัวอย่างเช่น ผู้ที่ดื่มสุราเป็นประจำ ตายไปขณะจิตเศร้าหมองคตินิมิตดำมืด กายละเอียดก็จะถูกดูดไปสู่มหานรกขุม ๕ ที่มีเปลวไฟนรกดำสนิท มีความร้อนแรงกว่าบนโลกมนุษย์หลายล้านเท่า สัตว์นรกเปลือยกาย ถูกนายนิรยบาลที่ตัวใหญ่มาก มีผิวดำสนิท จับขึงพืด แล้วกรอกน้ำกรดสีดำร้อนแรงเข้าไปในปาก น้ำกรดนั้นจะกัดกินละลายสัตว์นรกจนขาดใจตาย พอตายแล้วก็ฟื้นขึ้นมาใหม่ และจะถูกจับกรอกอย่างนี้ยาวนานเป็นหลายล้าน ๆ ๆ ปี
เมื่อละโลกใจไม่หมองไม่ใสไปยมโลก
สำหรับผู้ที่ละโลกแล้วใจไม่หมองไม่ใส คือ ก่อนตายภาพแห่งความชั่วหรือความดียังไม่มีฝ่ายใดที่ส่งผลชัดเจนกว่ากัน เมื่อตายแล้วกายละเอียดก็ออกจากกายหยาบ วนเวียนอยู่บนโลกมนุษย์ เนื่องจากตนไม่เคยศึกษาเรื่องความจริงของชีวิตหลังความตาย จึงทำอะไรไม่ถูก ก็วนเวียนไปเยี่ยมญาติตามที่ต่าง ๆ แต่
