หลังจากบรรลุฌาน 4 แล้ว ถ้าผู้เจริญภาวนายังสามารถประคองใจเป็นสมาธินิ่งแน่วต่อไปอีก ใจย่อมบริสุทธิ์ยิ่งขึ้น ผ่องแผ้วสุกสว่างยิ่งขึ้น ปราศจากกิเลส และอุปกิเลส จึงตั้งมั่นไม่หวั่นไหว เป็นใจที่ละเอียดอ่อน จนสามารถบรรลุญาณระดับต้น หรือที่เรียกว่า "ญาณทัสนะ" บังเกิดความรู้ขึ้นในจิตใจตนเองโดยอัตโนมัติว่า กายของคนเราซึ่งเกิดจากมารดาและบิดานี้ ประกอบด้วยรูปและวิญญาณ รูปคือร่างกายซึ่งประกอบด้วยมหาภูต 4 คือ ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม และธาตุไฟส่วนวิญญาณนั้น หมายถึงใจนั่นเอง
กายมนุษย์ที่เกิดแต่มารดาบิดานี้ ย่อมเจริญเติบโตขึ้นได้ด้วยอาหาร เป็นสิ่งที่ไม่เที่ยงแท้ มีการเจ็บไข้ได้ป่วยและแก่ชรา แม้จะระวังรักษาสุขภาพให้ดีเพียงใด ในที่สุดก็จะต้องจบชีวิตลงจนได้ ซึ่งทำให้รูปและวิญญาณแยกออกจากกันไปคนละทาง เหล่านี้เป็นธรรมดาโลก ดังที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสกับพระเจ้าอชาตศัตรูว่า
"ภิกษุ เมื่อจิตเป็นสมาธิ บริสุทธิ์ ผ่องแผ้ว ไม่มีกิเลส ปราศจากอุปกิเลสนุ่มนวล ควรแก่การงาน ตั้งมั่น ไม่หวั่นไหวอย่างนี้ ย่อมโน้มน้อมจิตไปเพื่อญาณทัสนะ เธอย่อมรู้ชัดอย่างนี้ว่า กายของเรานี้แล มีรูปประกอบด้วยมหาภูต 4 เกิดแต่มารดาบิดา เติบโตขึ้นด้วยข้าวสุกและขนมสด ไม่เที่ยงต้องอบ ต้องนวดฟัน มีอันแตกทำลายและกระจัดกระจายเป็นธรรมดา และวิญญาณของเรานี้ก็อาศัยอยู่ในกายนี้ เนื่องอยู่ในกายนี้... มหาบพิตร นี้แหละสามัญญผลที่เห็นประจักษ์ ทั้งดียิ่งกว่า ทั้งประณีตกว่าสามัญญผลที่เห็นประจักษ์ข้อก่อนๆ"
จากพุทธดำรัสนี้ จะเห็นว่าสามัญญผลที่ผู้เจริญภาวนาจะพึงบรรลุต่อจากฌาน 4 ก็คือ "ญาณ
ทัสนะ" หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า "วิปัสสนาญาณ" เป็นญาณตามเห็นความเกิดและความดับของ
ร่างกายตนเอง ทำให้มองเห็นว่าร่างกายเรานี้น่ากลัว มีแต่โทษ แล้วเกิดความเบื่อหน่าย ปรารถนาจะละทิ้ง
กายตนเองเสีย ขณะเดียวกันก็คิดพิจารณาหาทางที่จะละทิ้งกายตน ครั้นแล้วก็เกิดความวางเฉยไม่ยินดี
ยินร้ายต่อร่างกายตน ญาณในระดับนี้ย่อมนำไปสู่การหยั่งรู้อริยสัจ 4 (ทุกข์ เหตุแห่งทุกข์ ความดับทุกข์
และวิธีดับทุกข์)
"ญาณทัสนะ" หรือ "วิปัสสนาญาณ" นี้ เป็นญาณที่จะพยุงจิตของผู้บรรลุธรรมกายเบื้องต้นหรือธรรมกายโคตรภู ขึ้นไปสู่ธรรมกายพระโสดา เป็นอริยบุคคลระดับต้นคือ พระโสดาบัน ดังนั้นจึงกล่าวได้อีกอย่างหนึ่งว่า ผู้ที่บรรลุ "ญาณทัสนะ" หรือ "วิปัสสนาญาณ" ก็คือผู้บรรลุธรรมกายโคตรภูนั่นเอง
-----------------------------------------------
SB 304 ชีวิตสมณะ
กลุ่มวิชาพุทธวิธีในการพัฒนานิสัย
