สถานที่ตรัสชาดก
.....เชตวันมหาวิหาร นครสาวัตถี
สาเหตุที่ตรัสชาดก
ครั้งพุทธกาลชายผู้หนึ่งได้ฟังธรรมจากพระบรมศาสดาแล้ว เกิดความเลื่อมจึงทูลขออุปสมบท บวชแล้วมีกิริยางามและอ่อนน้อม พระเถระผู้ใหญ่จึงเมตตาเอ็นดู ช่วยกันเอาใจใส่อบรมสั่งสอนเป็นพิเศษให้ศึกษาข้อธรรมมากที่สุดเท่าที่จะทำได้
พระอาจารย์ล้วนไม่รู้จักประมาณกำลังสติปัญญาของลูกศิษย์ มีแต่ความปรารถนาดีจึงกลายเป็นยัดเยียดคำสอนให้โดยไม่รู้ตัว ดังนั้น ไม่นาน ศิษย์ก็เริ่มท้อแท้ใจเพราะการศึกษาหนักมาก จึงคิดอยากลาสิกขาไปครองเรือนตามเดิม จึงเข้าไปกราบลาพระอุปัชฌาย์ ด้วยท่านไม่อาจรักษาศีลให้ครบถ้วนได้
พระอุปัชฌาย์ ได้ทราบความแล้วก็ให้รู้สึกเสียใจ เมื่อท่านอาจยับยั้งได้จึงพาไปเฝ้าพระบรมศาสดา เมื่อพระพุทธองค์ทรงสอบถามพระอุปัชฌาย์ถึงวิธีการสอน จากนั้นจึงตรัสว่า พระองค์จะรับเป็นธุระในการสอนให้เอง แล้วตรัสกับพระภิกษุบวชใหม่รักษาศีลเพียง ๓ ข้อ “ จงรักษาทวารทั้งสามไว้ คือ กายทวาร วจีทวาร มโนทวาร คือ ไม่กระทำกรรมชั่วด้วยกาย ไม่กระทำกรรมชั่วด้วยวาจา และไม่กระทำกรรมชั่วด้วยใจ จงรักษาศีล ๓ ข้อนี้เท่านั้นเถิด”
ตั้งแต่นั้นมาภิกษุก็ตั้งใจประคับประคองควบคุม กาย วาจา ใจ อย่างเคร่งครัด ๒- ๓ วันต่อมา สามารถเข้าถึงธรรมกายอรหัต หมดกิเลสโดยสิ้นเชิง ท่านถึงกับเปล่งอุทานออกมาว่า “ เท่านี้เองหนอ ศีลตั้งมากมายที่พระอุปัชฌาย์และพระอาจารย์ อ้อมค้อมบอกแก่เราจนเหลือกำลังรับ แท้ที่จริงแล้ว พระพุทธองค์ทรงประมวลไว้เพียง ๓ ข้อ เท่านี้เอง”
เหล่าพระภิกษุต่างสนทนากันในเรื่องนี้ สรรเสริญในความเป็นเอกบุรุษของพระบรมศาสดา ครั้นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงทราบเรื่องแล้ว จึงตรัสเรื่อง กาญจนักขันธชาดก ดังนี้
เนื้อหาชาดก
ในอดีตกาล ณ กรุงพาราณสี มีชายชาวนาผู้ขยันคนหนึ่ง ได้จับจองที่ดินรกร้างว่างเปล่า เพื่อถากถางเป็นที่นาของตน ซึ่งที่ดินแห่งนี้เมื่อในอดีต เคยเป็นที่ตั้งบ้านของเศรษฐีผู้มาก่อน
ชายหนุ่มได้ออกไปไถนาทุกวัน วันหนึ่งขณะที่กำลังไถนาอยู่นั้น ผาลไถ ( เหล็กสำหรับสวมหัวหมูเครื่องไถ) ก็ไปสะดุดติดอยู่กับของแข็งๆ ท่อนหนึ่งในดิน วัวที่เทียมไถไม่สามารถลากต่อไปได้จึงหยุดยืนนิ่งอยู่กับที่ เมื่อแรกเขาคิดว่าเป็นรากไม้ จึงเอามือขุดคุ้ยก้อนดินดู แต่กลับเป็นแท่งทองคำขนาดใหญ่ฝังอยู่ในดิน ทองคำแท่งนี้ เศรษฐีเจ้าของบ้านคนเดิมได้ฝังซ่อนไว้ แล้วอพยพครอบครัวไปอยู่ที่อื่น กลายเป็นที่รกร้างว่างเปล่า
ขณะนั้นเพิ่งจะบ่าย ยังมีเวลาเหลืออีกมาก ชาวนาผู้รักงานจึงค่อยๆ ทำงานต่อ แล้วโกยดินกลบท่อนทองคำไว้ดังเดิม จนกระทั่งโพล้เพล้ เขาจึงหยุดทำงาน แล้วย้อนกลับไปยังที่ฝังแท่งทองคำ คุ้ยดินออก ตั้งใจจะแบกกลับบ้าน แต่ทองมีน้ำหนักมากแบกไปไม่ไหว เขาจึงคิดที่จะแบ่งแท่งทองนี้ออกเป็นสี่ส่วน ส่วนที่ ๑ ขายนำทรัพย์มาเลี้ยงชีพ ส่วนที่ ๒ ฝังไว้ที่เดิมเก็บไว้ยามขัดสน ส่วนที่ ๓ เป็นทุนค้าขาย ส่วนที่ ๔ ทำบุญให้ทาน
เขาจึงตัดทองคำออกแบกกลับบ้านคราวละท่อนๆ นำไปใช้ตามจุดประสงค์นั้น โดยไม่มีความกังวลว่า ทองคำส่วนที่กลบดินจะสูญหายหรือไม่ แต่เพื่อความไม่ประมาท ชาวนาจึง ไม่ปริปากแพร่งพรายเรื่องนี้ให้ใครทราบแม้แต่กับลูกเมีย ยิ่งกว่านั้น แม้แต่การจับจ่ายภายในบ้าน ก็ยังให้เป็นไปตามปกติ จนไม่มีใครล่วงรู้เบื้องหลังในความเป็นผู้มั่งมีของเขาเลย เข้าใจเอาเองว่า เป็นเพราะความขยันขันแข็งในการทำงานของเขา
ประชุมชาดก
พระสัมมาสัมพุทธเจ้าจึงตรัสพระคาถาว่า “ นรชนใด มีจิตร่าเริงแล้ว มีใจเบิกบานแล้ว บำเพ็ญธรรมเป็นกุศล เพื่อบรรลุความเกษมจากโยคะ นรชนนั้น พึงบรรลุความสิ้นสังโยชน์ทุกอย่างได้โดยลำดับ” ครั้นแล้วจึงทรงประชุมชาดกว่า… ชายชาวนา ได้มาเป็นพระองค์เอง
ข้อคิดจากชาดก
๑. ผู้ที่เป็นครูอาจารย์ ต้องศึกษาอัธยาศัยของผู้รับคำสอนเสียก่อน แล้วพลิกแพลงวิธีการให้เหมาะสม มิฉะนั้น จะกลายเป็นยัดเยียดคำสอน อย่างไรก็ดี ก็ต้องเตรียมตัวให้พร้อม โดยฝึกคุณสมบัติ ๔ ประการ คือ ( ๑) แตกฉานในการขยายความ ( ๒) แตกฉานในการย่อความ ( ๓) แตกฉานในการพูดโน้มน้าวให้สนใจ ( ๔) มีปฏิภาณไหวพริบ ในการถามและตอบปัญหา
๒. ถ้าต้องการให้งานใหญ่สำเร็จ ต้องรู้จักแบ่งงานเป็นส่วนย่อย
๓. ผู้นำต้องฉลาดในการเก็บความลับด้วย เรื่องบางอย่างบอกใครไม่ได้
นิทานชาดก
กาญจนักขันธชาดก
ชาดกว่าด้วยธรรมะอุปมาเสมือนทองคำ
