อรรถกถา จุลลธนุคคหชาดก
ว่าด้วย จุลลธนุคคหบัณฑิต
ณ พระวิหารเชตวัน ทรงตรัสกับภิกษุผู้ถูกภรรยาเก่าประเล้าประโลม จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้มีเนื่อความว่า “ดูก่อนภิกษุ หญิงสาวที่ทำให้เธออยากสึกคือใครหรือ” พระภิกษุจึงกราบทูลว่า “ภรรยาเก่า พระเจ้าข้า” พระศาสดาจึงตรัสว่า “ดูก่อนภิกษุ หญิงนี้กระทำความพินาศให้แก่เธอในชาตินี้เท่านั้น แม้แต่ชาติที่แล้วเธอถูกตัดศีรษะก็เพราะผู้หญิงคนนี้เช่นกัน”
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี พระโพธิสัตว์ได้ถือกำเนิดเป็นท้าวสักกะ มีพราหมณ์หนุ่มชาวเมืองพาราณสีคนหนึ่งผู้มีนามว่า จุลลธนุคคหบัณฑิต ได้เข้าเรียนศิลปศาสตร์ด้านต่างๆในเมืองตักกสิลา
อาจารย์ได้สอนศาสตร์ต่างๆให้กับจุลลธนุคคหบัณฑิต ขณะนั้นอาจารย์เกิดถูกใจลูกศิษย์คนนี้ยิ่งนัก “ไอ้หนุ่มคนนี้เหมือนเราในอดีตเลย ถ้าอย่างนี้คงจะสืบทอดสายวิชาของเราได้” จนกระทั่งเวลาผ่านไป อาจารย์จึงยกลูกสาวของตนให้กันลูกศิษย์
วันหนึ่งจุลลธนุคคหบัณฑิตเดินทางไปเมืองพาราณสีได้พาภรรยาของตนไปด้วย ระหว่างทางที่รถม้ากำลังเคลื่อนที่ มีช้างเชือกหนึ่งปรากฎขึ้นไม่ไกลจากทางที่รถม้ามากนัก ด้านบัณฑิตสายตาสะดุดเข้ากับช้างเชือกนั้น ก่อนจะเอ่ยว่า “หยุดดดด”
เสียงสั่งจากบัณฑิต ลูกน้องที่เดินทางตามมาด้วยเอ่ยถาม “ท่านสั่งให้หยุดทำไมท่าน” “เราเห็นช้างอยู่ใกล้ๆ” จากนั้นจุลลธนุคคหบัณฑิต ใช้มือหยิบธนู ก่อนจะกระโดดลงจากรถก่อนจะเอ่ยว่า “น้องเข้าไปในป่ายิงช้างกับพี่เถิด” “นายท่านนำภรรยาของท่านเข้าไปในป่าเลยมันอันตราย” บ่าวไพร่กล่าวค้าน“ไม่ต้องกลัวน้องอยู่กับพี่รับรองว่าปลอยภัย”
จากนั้นทั้งสองเดินเข้าไปในป่า ช้างได้แหวกพุ่มไม้ปรากฏขึ้น ในท่ามกลางป่า จุลลธนุคคหบัณฑิตใช้ลูกศรยิงช้างจากทางหัวจนลูกธนูทะลุออกหลังช้าง ก่อนที่ช้างป่าช้างจะล้มลงกับพื้นเสียงดัง ตึง! “ฝีมือการยิงธนูของเรานี่ช่างยอดเยี่ยมจริงๆ” ธนุคคหบัณฑิตกล่าว จากนั้นคนทั้งคู่ได้กลับมายังเกวียนอีกครั้ง
ในขณะเดียวกันภายในป่าไม่ไกลจากทางมากนักมีโจร ๕๐ คน มักคอยปล้นคนเดินทางผ่านไปมา “หยุดดดด” ธนุคคหบัณฑิต เอ่ย “มีอะไรหรือท่านบัณฑิต จึงสั่งให้หยุดกลางทางอีกรอบ” “เราจะเข้าไปในป่า” จุลลธนุคคหบัณฑิตเอ่ย “ท่านอย่าเข้าไปเลย พวกเรารีบเดินทางไปเมืองพาราณสีกันเถอะ” “เอาน่าเผื่อเจอของดี” จากนั้นจุลลธนุคคหบัณฑิตกับภรรยาก็เดินเข้าป่าไป จนกระทั่งเขาและภรรยา เดินไปถึงที่พักของโจร ซึ่งกำลังย่างเนื้อกินอยู่ จุลลธนุคคหบัณฑิตเดินเข้าไปใกล้ ขณะนั้นเองกลุ่มโจรเห็นธนุคคหบัณฑิตมากับภรรยาผู้ใส่เครื่องประดับตกแต่งร่างกาย บรรดากลุ่มโจรจึงคุยกันว่า “เฮ้ย เราจับผู้ชายคนนั้นไหม เอาไปเรียกค่าไถ่เราน่าจะได้เยอะอยู่นะ”
หัวหน้าโจรผู้มีสติปัญญา เขามองปาดเดียวก็รู้ว่าธนุคคหบัณฑิตนั้นคือผู้นี้เป็นอุดมบุรุษ(ผู้เพียบพร้อม เก่งและรวย) จึงไม่ให้พวกตัวเองลุกขึ้น ธนุคคหบัณฑิตส่งภรรยาไปยังกลุ่มโจร ก่อนจะสั่งว่า เธอไปพูดกับพวกเขาหน่อยว่า “ท่านทั้งหลายจงให้เนื้อย่างไม้หนึ่งแก่เราทั้งสองเถิด” แต่ภรรยากับพูดอีกแบบ “ได้ยินว่า ท่านทั้งหลายจะให้เนื้อย่างกับข้าหนึ่งไม้”
หัวหน้าโจรคิดว่า "งั้นข้าให้เนื้อย่างสักไม้แล้วกัน" แต่ก่อนจะให้เพื่อนโจรพูดกันว่า “พวกเราจะกินเนื้อย่างสุก ท่านให้เนื้อย่างดิบไปเถิด”เมื่อภรรยาเอาเนื้อมาให้จุลลธนุคคหบัณฑิต จึงโกรธพวกโจรว่าให้เนื้อดิบแก่เรา
ฝังโจรก็โกรธที่จุลลธนุคคหบัณฑิตดูถูก แถมยังให้ภรรยาของตนมาพูดไม่ดีใส่ทั้งๆที่บัณฑิต เป็นคนมาขอเนื้อแท้ๆจึงพากันลุกฮือขึ้น ธนุคคหบัณฑิตใช้ธนูยิงโจร ๔๙ คนด้วยลูกศร ๔๙ ลูกให้ล้มลง
"แย่แล้วลูกธนูไม่พอเหลือหัวหน้าอีกหนึ่ง " จากนั้นทั้งคู่ต่อสู้กันก่อน ฝั่งหัวหน้าโจรเสียเปรียบก่อนนั่งทับบนยอดอก คิดว่าจะตัดหัวของนายโจร “เธอเอาดาบมาให้เราหน่อย” ตอนนั้นภรรยาของบัณฑิตหลงรักหัวหน้าโจร จึงวางดาบที่มือโจร ก่อนวางฝักดาบที่มือของสามี นายโจรจับด้ามของตัวดาบจึงชักมีดออกตัดศีรษะของธนุคคหบัณฑิต
เมื่อนายโจรนั้นฆ่าธนุคคหบัณฑิตแล้ว จึงพาเอาผู้หญิงไป ก่อนถามถึงความเป็นมา “ ดิฉันเป็นธิดาของอาจารย์ทิศาปาโมกข์ในเมืองตักกสิลา” นายโจรถามว่า “ชายผู้นี้ได้เธอมาด้วยเหตุอะไร” “บิดาของดิฉันยินดีนายธนุคคหะนี้ศึกษาศิลปะได้เหมือนกับเรา จึงได้ให้ดิฉันแก่นายธนุคคหะนี้ ดิฉันนั้นมีความเสน่หาในท่าน จึงให้ฆ่าสามีของตน”
นายโจรเดินคิดไปเรื่อยๆ “ขนาดผู้หญิงคนนี้เจอเราครั้งแรก ยังให้ฆ่าสามีของตนเลย แล้วถ้าเราพาผู้หญิงคนนี้ไปด้วย อนาคตเธออาจจะไม่ให้คนอื่นฆ่าเราหรือ เราควรทิ้งหญิงนี้เสีย " ครั้นในระหว่างทางได้เห็นแม่น้ำน้อยสายหนึ่ง จึงกล่าวว่า “จระเข้ในแม่น้ำนี้ดุร้าย พวกเราจะกระทำอย่างไรดี?”
นางกล่าวว่า “ท่านสามี ท่านจงเอาเครื่องอาภรณ์ออก ห่อด้วยผ้าห่มแล้วนำข้ามไปฝั่งตรงข้าม แล้วกลับมารับน้องไป” จากนั้นถือเครื่องอาภรณ์ทั้งหมดลงสู่แม่น้ำ ทำทีเป็นว่ายข้ามไปถึงฝั่งโน้นแล้วเดินจากไป
เพราะความอยากได้สามีเกินไป จึงเป็นคนไร้ที่พึ่งพา ได้เข้าไปยังกอตะไคร้น้ำกอหนึ่งในที่ไม่ไกล นั่งร้องไห้ ขณะนั้น ท้าวสักกะทรงตรวจดูโลกอยู่ทรงเห็นนางผู้ถูกความอยากได้เกินไปครอบงำ ผู้เสื่อมจากสามีและโจรกำลังร้องไห้อยู่ ทรงดำริว่า จะทำอย่างไรให้ผู้หญิงคนนี้ให้ได้ละอายความผิดแล้วกลับมา จึงทรงพาสารถีมาตลีและปัญจสิขเทพบุตรเสด็จมา ณ ที่นั้นประทับยืนที่ฝั่งแม่น้ำแล้วทรงรับสั่งว่า
ดูก่อนมาตลี เธอจงเป็นปลา ดูก่อนปัญจสิขะ เธอจงเป็นนก ส่วนเราจักเป็นสุนัขจิ้งจอกคาบชิ้นเนื้อไปยังที่ตรงหน้าของนาง เมื่อเราไปที่นั้น เธอจงโดดขึ้นจากน้ำตกลงตรงหน้าเรา เมื่อเป็นเช่นนั้น เราจักทิ้งชิ้นเนื้อที่คาบเสีย แล้ววิ่งไปจะงับปลา ขณะนั้น ตัวท่านปัญจสิขะที่แปลงเป็นนก จงโฉบเอาชิ้นเนื้อนั้นบินไปในอากาศ ตัวท่านมาตลีที่แปลงเป็นปลา จงโดดลงไปในน้ำ
เทพบุตรทั้งสองรับเทวบัญชาว่า ดีละ ข้าแต่เทวะ มาตลีสารถีได้แปลงเป็นปลา ปัญจสิขเทพบุตรได้แปลงเป็นนก ท้าวสักกะแปลงเป็นสุนัขจิ้งจอกคาบชิ้นเนื้อไปยังที่ตรงหน้าของนาง ปลาโดดขึ้นจากน้ำตกลงตรงหน้าสุนัขจิ้งจอก สุนัขจิ้งจอกทิ้งชิ้นเนื้อที่คาบแล้ววิ่งไปเพื่อจะเอาปลา ปลากระโดดไปตกลงในน้ำ นกโฉบเอาชิ้นเนื้อบินไปในอากาศ
สุนัขจิ้งจอกไม่ได้ทั้งสองอย่าง มีน้ำตานองหน้า หมอบตัวดู กอตะไคร้น้ำอยู่ นางเห็นดังนั้นคิดว่า สุนัขจิ้งจอกนี้ถูกความอยากเกินไปครอบงำไม่ได้ทั้งเนื้อและปลา จึงหัวเราะลั่น
ดูก่อนนางผู้ทุศีล มีธรรมอันลามก เราจักไม่ให้เหยื่อของเราก่อน แต่เจ้าถูกความอยากเกินไปครอบงำ มีจิตปฏิพัทธ์ในโจรที่เห็นชั่วครู่ เสื่อมจากชายชู้นั้นและจากผัวที่ตระกูลแต่งให้ ว่าโดยเปรียบเทียบกะเราแล้ว เจ้าเป็นผู้กำพร้ากว่าร้อยเท่าพันเท่า ซบเซาร้องไห้ ร่ำไรอยู่
โทษของผู้อื่นเห็นได้ง่าย ส่วนโทษของตนเห็นได้ยาก เจ้านั่นแหละเสื่อมจากผัวและชายชู้ ซบเซาแม้กว่าเราเสียอีก
ธนุคคหบัณฑิตในครั้งนั้น ได้มาเป็น ภิกษุผู้กระสันจะสึก
หญิงนั้นในครั้งนั้น ได้มาเป็น ภรรยาเก่า
ส่วนท้าวสักกเทวราชในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล
