ชาดก 500 ชาติ
ชนสันธชาดก-ชาดกว่าด้วยเหตุที่ทำจิตให้เดือดร้อน
ในสมัยพุทธกาลเมื่อครั้งที่พระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหาร ในกาลครั้งหนึ่งพระเจ้าโกศลทรงมัวเมาด้วยพระราชอิสริยยศ หมกหมุนอยู่ในความสุขที่เกิดแต่กิเลส ไม่ปรารถนาจะว่าราชการไม่ตัดสินคดีความแม้การบำรุงพระศาสดา
และพระพุทธศาสนาที่พระองค์เคยกระทำเป็นนิจก็ทรงลืมเสีย “ ข้ามีความสุขจริง ๆ ไหนเจ้าลองบอกข้าสิว่าใครที่ยิ่งใหญ่ที่สุดในแผ่นดินนี้ ” “ แผ่นดินนี้จะไม่มีผู้ใดยิ่งใหญ่เกินพระองค์แล้วเพค่ะ ” “ พูดได้ดี ๆ อยู่กับพวกเจ้าแล้วข้ามีความสุขจนไม่อยากออกว่าราชการเลย ฮะ ฮา ฮ่า ” “ ถ้าเช่นนั้นพระองค์ก็อยู่ที่นี้ให้พวกหม่อมฉันปรนนิบัติเถิดเพคะ ” พระเจ้าโกศลทรงลุ่มหลงมัวเมาอยู่อย่างนั้นจนกระทั่งวันหนึ่งพระองค์ ทรงระลึกถึงองค์พระศาสดาจึงทรงดำริว่าจะไปเข้าเฝ้า ครั้นเมื่อเสวยพระกระยาหารเช้าแล้วก็เสด็จไปยังพระวิหารเชตวัน
“ มหาบพิธนานมาแล้วที่พระองค์ไม่ได้เสด็จมาเพราะเหตุใดกัน ” “ เออ คือข้าพระองค์มีราชกิจมากมายพระเจ้าข้าจึงไม่ได้มีเวลามาเข้าเฝ้าพระองค์ ” แม้พระเจ้าโกศลจะตอบเช่นนั้นแต่พระศาสดาก็ทรงรู้ด้วยบุพเพนิวาสนุสติญาณที่ว่าพระเจ้าโกศล ไม่ได้มาเข้าเฝ้านั้นแท้จริงแล้วเพราะมัวแต่ลุ่มหลงอยู่กับนางสนมและอิสริยยศทั้งหลาย พระบรมศาสดาจึงทรงให้โอวาทเตือนสติแก่พระเจ้าโกศลมิให้ทรงอยู่แต่ในความประมาท “ มหาบพิตรพระองค์ไม่ควรละวิสัยของพระราชา ควรดำรงพระองค์เสมอด้วยมารดาบิดาของชาวแว่นแคว้นครองราชสมบัติโดยทศพิธราชธรรม เมื่อเราตถาคตสั่งสอนอยู่พระองค์ครองราชย์สมบัติโดยธรรมนั้นไม่น่าอัศจรรย์ โบราณกับบัณฑิตทั้งหลายแม้ไม่มีอาจารย์สั่งสอนก็ยังตั้งอยู่ในสุจริตธรรม 3 ประการ แสดงธรรมแก่มหาชนตามความรู้ของตนพาบริษัททั้งหลายไปสวรรค์ได้ ” “ เรื่องที่พระองค์ตรัสนั้นเป็นอย่างไรพระเจ้าค่ะ ขอพระองค์ทรงแสดงแก่หม่อมฉันด้วยเถิด ” พระเจ้าโกศลทูลอาราธนาให้ทรงแสดงเรื่องราวนั้น พระศาสดาจึงทรงนำอดีตนิทานมาตรัสเล่าดังนี้
ในอดีตกาลเมื่อพระเจ้าพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยู่ในพระนครพาราณสี ครั้งนั้นพระโพธิสัตว์เกิดในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีแห่งพระเจ้าพรหมทัต พระญาติทั้งหลายได้ประทานพระนามพระโอรสว่า ชนสันธกุมาร “ เสด็จพี่ดูลูกเราสิเพค่ะ ช่างน่าเอ็นดูเหลือเกิน ” “ ชนสันธกุมารลูกพ่อ ต่อไปเจ้าต้องเป็นกษัตริย์ที่ยิ่งใหญ่เหมือนพ่อ ” “ พระโอรสช่างน่าเอ็นดูเหลือเกินเหมือนข้าตอนเด็กเลย ” “ จริงเหรอ อย่างท่านแม่ไม่เอาขี้เถ้ายัดปากก็บุญแล้ว ”
เมื่อพระกุมารเจริญวัยก็ได้เดินทางไปศึกษาศิลปวิทยากับอาจารย์ในเมืองตักศิลา ครั้นศึกษาจนสำเร็จแล้วจึงกลับมาเมืองพาราณสี พระเจ้าพรหมทัตก็ได้จัดการต้อนรับโดยรับสั่งให้มีการชำระเรือนจำทั้งหมดให้สะอาด และพระราชทานตำแหน่งอุปราชให้ “ ลูกกลับมาแล้วเสด็จพ่อ ”
“ อืม ดีแล้ว พ่อจะแต่งตั้งเจ้าให้เป็นอุปราชเจ้าจงใช้ความรู้ที่เรียนมาช่วยพ่อปกครองบ้านเมืองเถิด ” เมื่อชนสันธกุมารได้รับตำแหน่งอุปราชแล้วก็ช่วยพระบิดาบริหารราชกิจ
ต่อมาเมื่อพระเจ้าพรหมทัตสวรรคตแล้วก็ได้ครองราชสมบัติแทนพระราชบิดา “ อำมาตย์ทั้งหลายต่อไปพวกท่านจงช่วยเราดูแลประชาชนให้อยู่ร่วมกันอย่างร่มเย็นเป็นสุขเถิด ” “ พระราชาองค์ใหม่ไฟแรงจริง ๆ นึกถึงข้าตอนหนุ่ม ๆ ก็แบบนี้แหละ ” “ ข้าก็เห็นท่านไฟแรงแบบนี้มานานแล้วไม่ยักจะเห็นตำแหน่งหน้าที่ของท่านจะดีขึ้นเลย ” “ หนอย ขัดคอข้าประจำเลยนะท่าน ”
หลังจากได้ครองราชย์สมบัติแล้วพระเจ้าสันธก็มีรับสั่งให้สร้างโรงทานขึ้น ๖ แห่งที่ประตูพระนครทั้งสี่ด้าน ที่กลางพระนครและที่ประตูพระราชวังเพื่อบริจาคพระราชทรัพย์ถึงวันละ ๖ แสน ทรงบำเพ็ญมหาทานจนเป็นที่รู้กันทั้งชมพูทวีป
“ เอ้า ไม่ต้องแย่งกัน ต่อแถวกันดี ๆ รับรองว่าได้กันทุกคน ” “ ดีจริง ๆ บ้านข้ามีกินทุกวันนี้ก็เพราะพระราชาแท้ ๆ ” “ พระองค์ช่างเต็มเปี่ยมไปด้วยเมตตา ” “ ขอให้พระองค์ทรงพระเจริญ ” “ พระราชานี่ช่างใจบุญเหมือน ” “ เหมือนท่านนะเหรอ ข้าไม่เคยเห็นท่านจะให้ทานสักครั้งเลย ท่านอย่ามาขี้ตู่นะ ” “ ท่านนี่ขัดข้าอีกแล้วนะ ”
นอกจากนี้พระเจ้าชนสันธยังรับสั่งให้มีการอภัยโทษแก่นักโทษทั้งหลายให้มีการเปิดเรือนจำไว้เป็นนิจ “ ข้าเป็นอิสระแล้วขอบพระทัยฝ่าบาทต่อไปข้าจะไม่ทำผิดสิ่งใดอีกแล้ว ” “ ข้าดีใจจริง ๆ จะได้กลับไปอยู่พร้อมหน้าพร้อมตากับลูกเมียแล้ว เพราะพระราชาให้โอกาสแท้ ๆ ”
ในรัชสมัยของพระเจ้าชนสันธนั้นพระองค์ทรงต้องการให้ชาวเมืองทั้งหลายเข้าถึงธรรมอันดีงาม จึงให้มีการป่าวร้องให้ชาวเมืองมาฟังธรรม โดยพระองค์เป็นผู้แสดงธรรมแก่ชาวเมืองทั้งหลายทั้งยังทรงชี้แนะให้ชาวเมืองทั้งหลายรู้จักการถือศีลให้ทาน “ ใกล้เวลาที่พระราชาใกล้จะแสดงธรรมแล้วพวกเรารับไปกันเถอะ ”
“ เดี๋ยวข้าพาลูกเมียไปด้วยจะได้ฟังธรรมกันทั้งครอบครัวเลย ” “ ดีจริง ๆ พระราชาองค์นี้นอกจากจะทรงให้ทานแก่พวกเราแล้วยังทรงให้ธรรมแก่พวกเราด้วย ”
วันหนึ่งเป็นวันปัณรสีอุโบสถเมื่อพระเจ้าชนสันธทรงสมาทานอุโบสถศีลแล้วทรงดำริว่า จะแสดงธรรมแก่มหาชนเพื่อประโยชน์สุขยิ่ง ๆ ขึ้น เพื่อให้มหาชนอยู่ด้วยความไม่ประมาท จึงรับสั่งให้ตีกรองป่าวร้องทั่วพระนครให้ชาวพระนครทั้งหมดมาประชุมกันเพื่อฟังธรรมของพระองค์ “ ชาวเมืองทั้งหลายวันนี้พระราชาทรงจะแสดงธรรมพวกท่านทั้งหลายจงมาประชุมกันที่พระลานหลวง ” “ พระราชาองค์นี้ดีจริง ๆ ”
“ ช่างไม่เหมือนกับท่านเอาเสียเลย วันๆ เอาแต่คุยโม้โอ้อวดว่าตัวเองดีอย่างนั้นอย่างนี้ ข้าไม่เห็นจะเป็นเหมือนท่านพูดสักครั้ง ” “ ท่านนี่ขัดคอข้าตลอดเลยนะ ” “ เอาเถอะวันนี้วันดีข้าไม่เถียงกับท่านล่ะ ไปฟังธรรมกันดีกว่า ”
มหาชนทั้งหลายมาประชุมกันยังพระลานหลวงแล้วพระเจ้าชนสันธ ทรงประทับนั่งบนบัลลังก์แล้วตรัสแสดงธรรมแก่มหาชนทั้งหลาย “ ประชาชนทั้งหลายเราจะแสดงธรรมแก่ท่านทั้งหลาย ขอท่านทั้งหลายจงเป็นผู้ไม่ประมาทแล้วจงฟังธรรมนี้เถิด เหตุที่จะทำให้จิตเดือดร้อนนั้นมีอยู่ ๑๐ ประการ บุคคลไม่ทำเสียในกาลก่อนแล้วย่อมเดือดร้อนในภายหลัง
บุคคลเมื่อยังเป็นหนุ่มไม่ทำความพยายามยังทรัพย์ให้เกิดขึ้น ครั้นแก่ลงหาทรัพย์ไม่ได้ย่อมเดือดร้อนภายหลัง ว่าเมื่อก่อนเราไม่ได้แสวงหาทรัพย์ไว้ ศิลปะที่สมควรแก่ตนบุคคลใดไม่ได้ศึกษาไว้ในกาลก่อน บุคคลนั้นย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่าเราไม่ได้ศึกษาศิลปะไว้ก่อน ผู้ไม่มีศิลปะย่อมเลี้ยงชีพลำบาก ผู้ใดเป็นคนโกงผู้นั้นย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่าเราเป็นคนโกงส่อเสียดกินสินบน ดุร้าย หยาบคาย
ในกาลก่อนผู้ใดเป็นคนฆ่าสัตว์ย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่า เราเป็นคนฆ่าสัตว์หยาบช้าทุศีลประพฤติต่ำช้าปราศจากขันติเมตตา และเอ็นดูสัตว์ในกาลก่อน ผู้ใดคบชู้ได้ภรรยาผู้อื่นย่อมเดือดร้อนในภายหลัง ว่าหญิงที่ไม่มีใครหวงแหนมีอยู่เป็นอันมากไม่ควรที่เราจะคบหาภรรยาผู้อื่นเลย
คนตระหนี่ย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่า เมื่อก่อนข้าวและน้ำของเรามีอยู่มากมายเราก็มิได้ให้ทานเลย ผู้ไม่เลี้ยงดูบิดามารดาย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่า เราสามารถพอที่จะเลี้ยงดูบิดามารดาผู้แก่เฒ่าชราได้ก็ไม่ได้เลี้ยงดูท่าน
ผู้ไม่ได้ทำตามโอวาทสัญญาย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่า เราได้ดูหมิ่นบิดาผู้เป็นอาจารย์สั่งสอนผู้นำที่ต้องการทุกอย่างมาเลี้ยงดู ผู้ไม่เข้าใกล้สมณพราหมณ์ย่อมเดือดร้อนในภายหลังว่า เมื่อก่อนเราไม่ได้ไปมาหาสู่สมณพราหมณ์ทั้งหลายผู้มีศีลเป็นพหูสูตเลย ผู้ใดไม่ประพฤติสุจริตธรรมไม่เข้าไปนั่งใกล้สัตบุรุษย่อมเดือดร้อน ภายหลังว่าสุจริตธรรมที่ประพฤติแล้ว และสัตบุรุษอันเราไปมาหาสู่แล้วย่อมเป็นความดี แต่เมื่อก่อนนี้เราไม่ได้ประพฤติสุจริตธรรมไว้เลย ผู้ใดยอมปฏิบัติเหตุเหล่านี้โดยอุบายอันแยบคายผู้นั้น เมื่อกระทำกิจที่บุรุษควรทำย่อมไม่เดือดร้อนใจในภายหลังเลย ”
พระเจ้าชนสันธแสดงธรรม แก่มหาชนโดยทำนองนี้ทุก ๆ กึ่งเดือน มหาชนได้ฟังธรรมของพระองค์แล้วมีสวรรค์เป็นที่ไปในเบื้องหน้า พระศาสดาครั้นทรงนำพระธรรมเทศสนานี้ มาแสดงแก่พระเจ้าโกศลแล้วทรงให้โอวาทแก่พระเจ้าโกศลอีกครั้ง “ ดูก่อนมหาบพิตรโบราณบัณฑิตไม่มีอาจารย์แสดงธรรมตาม ความรู้ของตนพามหาชนไปสวรรค์ได้ดังนี้ ”
จากนั้นทรงประชุมชาดกว่า บริษัทในครั้งนั้น ได้มาเป็น พุทธบริษัทในครั้งนี้ พระเจ้าชนสันธราช เสวยพระชาติเป็น พระพุทธเจ้า
