อรรถกถา สูจิชาดก
ว่าด้วย เข็ม
ณ พระวิหารเชตวัน สถานที่ ที่พระศาสดาทรงประทับอยู่ อยู่มาวันหนึ่ง พระองค์ทรงตรัสเรื่องปัญญาบารมี โดยมีใจความว่า "ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ไม่เฉพาะแต่ในบัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน ตถาคตก็เป็นผู้มีปัญญา เป็นผู้ฉลาดในอุบายทีเดียว" แล้วได้นำเอาเรื่องในอดีตมาเล่าโดยมีใจความว่า
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี พระโพธิสัตว์ได้ถือกำเนิดในตระกูลช่างเหล็กที่ยากจนในแคว้นกาสี เมื่อเติบใหญ่ได้ร่ำเรียนจนสำเร็จ
ถัดไปไม่ไกลมากนัก มีหมู่บ้านช่างเหล็ก ซึ่งผู้เป็นหัวหน้านั้นมีทรัพย์มั่งคั่ง และมีธิดาอยู่คนหนึ่งมีใบหน้าที่สวยงาม ซึ่งความงามของเธอนั้น ถูกพูดถึงไปทั่ว และนั่นคือต้นเหตุให้ชาวบ้านพากันมาถึงหมู่บ้าน เพื่อต้องการจ้างตีมีด ขวาน และหล่อคันไถนา
คำสรรเสริญเรื่องความงามของหญิงสาวกระจายไปทั่ว จนกระทั่งเข้ามาถึงหูพระโพธิสัตว์จึงมาความคิดว่า อยากจะไปเห็นสาวงามสักครั้งถ้าถูกใจ "เราจะเอานางนั้นมาเป็นภรรยา" จากนั้นแล้วได้เอาเหล็กเนื้อดีที่สุด ทำให้เป็นเข็มเล่มเล็ก สลักให้เป็นรูปร่างสวยงาม จากนั้นใช้หินขัดให้เรียบเนียนแล้ว เจาะห่วงก้นเข็ม จากนั้นถ่วงไว้ในน้ำ
เมื่อชำระล้างเรียบร้อยแล้ว ก็สอดเข็มไว้ในตลับ เก็บไว้ในชายพกแล้วตรงไปหมู่บ้านนั้น ถามถึงอยู่ของหัวหน้าช่างเหล็ก ครั้งถึงที่หมายแล้วยืนหน้าประตู กล่าวว่า " เข็ม ใครต้องการซื้อเข็ม รับรองได้ว่าไม่ขรุขระ เรียบเนียน ขัดด้วยหินแข็ง มีรูสำหรับร้อยด้ายดี เล่มเล็ก ปลายคม"
ขณะนั้น นางกุมาริกานั้นกำลังใช้พัดใบตาล พัดให้บิดา ที่กำลังนอนเล่นอยู่หน้าบ้าน ได้ยินเสียงที่ไพเราะของพระโพธิสัตว์เข้า จึงสงสัยว่า นั่นใครหนอร้องขายเข็มที่หน้าบ้านจากนั้นจึงวางพัดไว้ แล้วออกจากบ้านไปยืนที่เฉลียงข้างนอก พูดกับพระโพธิสัตว์ ว่า
"ข้าว่าท่านน่าจะมาผิดที่เสียแล้ว ที่นี่คือหมู่บ้านช่างตีเหล็ก คงไม่มีใครต้องการเข็มที่ท่านตีมาหรอก ไปขายที่หมู่บ้านอื่นเถิด"
พระโพธิสัตว์ได้ยินคำของนางแล้ว จึงกล่าวว่า "น้องเอ๋ย ช่างไม่รู้อะไรเสียแล้ว ผู้ฉลาดจะต้องขายเข็มในหมู่บ้านช่างเหล็ก อาจารย์ช่างทั้งหลายจึงจะเข้าใจงานว่า ทำดีหรือไม่ดี เชื่อเถอะถ้าพ่อของเธอเห็นเข็มเล่มนี้เข้าคงจะเชื้อเชิญเรา เข้าไปแน่นอน"
ขณะนั้นหัวหน้าช่างเหล็กได้ยินถ้อยคำของคนทั้ง ๒ จึงร้องเรียกลูกสาวแล้วถามว่า เจรจากับใคร? "ชายขายเข็มค่ะ" "ถ้าอย่างนั้นให้เขาเข้ามา" นางจึงไปเรียก พระโพธิสัตว์นั้นจึงเข้าไปในบ้าน จากนั้นหัวหน้าช่างเหล็กนั้น จึงถามว่า "พ่อหนุ่มเป็นคนชาวบ้านไหน?" "ผมเป็นคนชาวบ้านโน้น เป็นลูกของช่างเหล็กชื่อโน้น" "เหตุไฉนคุณจึงมาที่นี้" "เพื่อขายเข็มครับ" "ขอดูเข็มของคุณซิ" หัวหน้าช่างเหล็กพูด
"เดี๋ยวก่อนครับ เข็มเล่มนี้ผมนั้นตั้งใจทำมากๆ งานนี้ปราณีตยิ่งนัก รับรองพวกท่านต้องตื่นตาตื่นใจแน่" "ถ้าอย่างนั้นผมมีเรื่องอยากจะขอร้อง ช่วยเรียกนายช่างคนอื่นเข้ามาดูได้ไหมครับท่าน" นายช่างใหญ่นิ่งไปชั่วครู่เหมือนกำลังพิจารณาอะไรสักอย่าง "ถ้าเจ้ามั่นใจ อย่างนั้นข้าก็จัดให้" เมื่อกล่าวจบ นายช่างใหญ่หันมาทางพระโพธิสัตว์ ก่อนจะกล่าวว่า "พ่อหนุ่ม ถ้าข้าเรียกออกมาแล้ว ท่านมั่นใจใช่ไหมว่างานของท่านนั้นดี" "มั่นใจครับ" "โอเคได้" จากเรียกให้ช่างเหล็กทั้งหมดมาประชุมกัน
จากนั้นพระโพธิสัตว์ ขอให้นำถาดสัมฤทธิ์มีน้ำเต็มมา ๑ ใบ เขาก็ให้คนนำมาให้ พระโพธิสัตว์จึงนำตลับเข็มออกมาจากชายพกแล้วมอบให้
หัวหน้าช่างเหล็กนำเข็มออกจากตลับนั้นแล้ว ถามว่า "พ่อหนุ่ม นี้หรือเข็ม?" "นี้ไม่ใช่เข็มนั่นเป็นกลักเข็ม" พระโพธิสัตว์ตอบ เขาพิจารณาดูแล้วไม่เห็นก้นไม่เห็นปลายเข็มเลย พระโพธิสัตว์จึงให้นำมาแล้วเอาเล็บแคะกลักออกไป แสดงให้มหาชนเห็นว่า นี้เข็ม แล้ววางเข็มไว้ที่มือของอาจารย์ วางกล่องไว้ใกล้เท้า
ครั้นเมื่อเข็มปรากฎขึ้น หัวหน้าช่างเอ่ย "รูปร่างไม่เห็นเหมือนเลยจึงเอ่ยขึ้นว่า นี่ไม่ใช่เข็ม เป็นกลักเข็ม" "เดี๋ยวก่อนครับท่านจากนั้นพระโพธิสัตว์ก็เอาเล็บสะกิดออกวางกลักเข็ม ๖ กลัก" "จากนั้นช่างเหล็กพากันดีดนิ้วปรบมือ?" "ชูผ้าโบกไปมา"
ช่างเหล็กทั้งหมดพูดว่า ชั่วเวลาถึงปานนี้พวกเราไม่เคยได้ยินได้ฟังเลยว่า ขึ้นชื่อว่าช่างเหล็กทั้งหลายเช่นนี้มีอยู่ แล้วพากันปรบมือ ชูผ้าขึ้น หัวหน้าช่างเหล็กเรียกธิดาให้มาหา และประกาศท่ามกลางว่า ลูกสาวของข้านี้สมควรแก่คุณเท่านั้น แล้วได้หลั่งน้ำใส่มือมอบให้ ในเวลาต่อมาพระโพธิสัตว์นั้น ได้เป็นหัวหน้าช่างเหล็กแทนในหมู่บ้านนั้น โดยที่หัวหน้าช่างเหล็กล่วงลับไปแล้ว
พระศาสดา ครั้นทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศสัจจะ แล้วทรงประชุมชาดกว่า
ธิดาของหัวหน้าช่างเหล็กในกาลครั้งนั้น ได้เป็น มารดาพระราหุล ในบัดนี้
ส่วนหัวหน้าคือ เราตถาคต ฉะนี้แล
