อรรถกถา ติตถชาดกที่
ว่าด้วย การเบื่อเพราะซ้ำซาก
นานมาแล้ว... ณ วิหารพระเชตวันอันเงียบสงบ พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงประทับอยู่ ท่ามกลางเหล่าภิกษุสงฆ์ผู้แสวงหาความหลุดพ้น วันหนึ่ง พระสารีบุตร พระอัครสาวกผู้เป็นเลิศด้านปัญญา ได้นำศิษย์ของตน ซึ่งเคยเป็นช่างทองในอดีต มากราบพระศาสดาด้วยสีหน้าหนักใจ
"ข้าแต่พระผู้มีพระภาคเจ้า..." พระสารีบุตรกราบทูล "ภิกษุรูปนี้ ข้าพระองค์พยายามอบรมด้วยกรรมฐานมานานถึง ๔ เดือนแล้ว แต่ท่านก็ยังไม่สามารถบรรลุผลใดได้เลย"
พระพุทธเจ้าทรงรับฟังด้วยเมตตา แล้วตรัสถามว่า “ท่านให้กรรมฐานประเภทใดแก่เขา?” “อสุภกรรมฐาน พระเจ้าข้า” พระสารีบุตรตอบ
พระพุทธเจ้าทรงยิ้มน้อยๆ แล้วตรัสด้วยความเมตตา “สารีบุตรเอ๋ย ท่านยังไม่รู้จักใจเขาแท้จริง ยังไม่เห็น ‘อาสยานุสัย’ คือ ความเคยชินฝังลึกในจิตใจ เพราะภิกษุรูปนี้ เกิดเป็นช่างทองมาตลอดถึง ๕๐๐ ชาติ ใจเขาผูกพันกับความสวยงามของทองคำ จะให้มานั่งคิดถึงซากศพหรือความไม่งาม มันยากนัก” จากนั้น พระองค์ตรัสให้พระสารีบุตรกลับไปก่อน และเรียกภิกษุรูปนั้นเข้าเฝ้า
พระศาสดาทรงใช้ทั้งวันดูแลภิกษุด้วยพระองค์เอง พาไปบิณฑบาต ให้ฉันอาหารอย่างดี แล้วเมื่อเวลาเย็นมาถึง พระองค์พาไปยังสวนมะม่วง และเนรมิตสระโบกขรณีที่งดงาม พร้อมดอกบัวสีชมพูขนาดใหญ่ลอยอยู่กลางน้ำ
“ภิกษุ เธอจงนั่งดูดอกบัวนี้เถิด” พระองค์ตรัส ก่อนจะเสด็จเข้าไปในพระคันธกุฎี ภิกษุรูปนั้นนั่งมองดอกบัวอย่างตั้งใจ ดอกบัวค่อยๆ เหี่ยวเฉาไปต่อหน้าต่อตา กลีบร่วงลงทีละชั้น เกสรปลิวกระจาย เหลือเพียงฝักบัวแห้งกรอบ
“เมื่อครู่ยังงามอยู่เลย...” เขาคิดในใจ “เพียงไม่นานกลับเปลี่ยนแปลงไปหมด แล้วร่างกายเราเล่า จะยั่งยืนได้อย่างไร?”ความจริงของชีวิตแล่นวาบเข้ามาในใจ เขาเริ่มพิจารณาไตรลักษณ์ ความไม่เที่ยง ความทุกข์ และความไม่มีตัวตน อย่างลึกซึ้ง ทันใดนั้น พระศาสดาทรงเปล่งแสงออกจากพระคันธกุฎี แล้วตรัสคาถาว่า
“จงตัดความยึดมั่นเสีย เหมือนคนตัดดอกบัวในฤดูสารทจงเร่งเพียรเพื่อความสงบ เพราะเราตถาคตได้บอกหนทางไว้แล้ว”
เพียงสิ้นสุดคาถา ภิกษุก็ได้บรรลุพระอรหัตอย่างสงบ เขาเปล่งวาจาว่า:“เราพ้นแล้วจากโลกทั้งปวง จิตตั้งมั่นดั่งพระจันทร์ที่หลุดพ้นจากปากของราหู!”
เย็นวันนั้น ภิกษุผู้เคยเป็นช่างทอง ได้กลับไปพร้อมพระสารีบุตรด้วยดวงตาเปล่งประกายแห่งปัญญาในโรงธรรม พวกภิกษุเล่าขานกันถึงพระพุทธองค์ด้วยความซาบซึ้งว่า“พระสารีบุตรยังไม่รู้ใจศิษย์ของตน แต่พระพุทธเจ้าทรงเข้าใจ และสามารถชี้ทางสว่างให้ได้เพียงวันเดียว!”พระศาสดาเสด็จมา และตรัสว่า “โอ! เรื่องนี้ไม่ใช่เรื่องแปลกหรอก... ข้ารู้ใจเขาไม่ใช่แค่ชาตินี้ แต่แม้ในอดีตก็เคยรู้!”
ณ กรุงพาราณสี พระโพธิสัตว์เกิดเป็นอำมาตย์ผู้ฉลาดเฉลียว วันหนึ่ง ม้ามงคลของพระราชาไม่ยอมลงอาบน้ำในท่าประจำ คนเลี้ยงม้าแปลกใจ พยายามฉุดก็แล้ว ล่อก็แล้ว ม้าก็ยังไม่ยอมเมื่อพระโพธิสัตว์มาถึง ก็พิจารณาแล้วกล่าวว่า
“โอ้...ม้านี่เคยอาบท่านี้หลายครั้งจนเบื่อแน่แท้ เหมือนคนที่กินข้าวปายาสทุกวัน ก็ยังมีวันเบื่อ!”แล้วจึงกล่าวกลอนว่า “เปลี่ยนท่าบ้างเถิดนายสารถี จะให้มันสดชื่นบ้างนี่นา แม้ข้าวหวานที่กินทุกเวลา ก็ก่ออาการเบื่อได้เช่นกัน!” คนเลี้ยงม้าจึงพาม้าไปอาบท่าใหม่ ครู่เดียว ม้าก็ยอมลงน้ำอย่างร่าเริง
พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลายเรารู้อัธยาศัยของภิกษุนี้ในบัดนี้เท่านั้นก็หามิได้ แม้ในกาลก่อนก็รู้เหมือนกัน ครั้นทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาสืบต่ออนุสนธิแล้ว
จึงทรงประชุมชาดกว่า
ม้ามงคลในกาลนั้น ได้เป็น ภิกษุรูปนี้
พระราชาในกาลนั้น ได้เป็น พระอานนท์
ส่วนอำมาตย์ผู้เป็นบัณฑิตในกาลนั้น ได้เป็น เราผู้ตถาคต แล.
