อรรถกถา อหิตุณฑิกชาดก
ว่าด้วย ลิงกับหมองู
ณ โรงธรรมสภา มีกลุ่มภิกษุกำลังนั่งสนทนา โดยมีใจความว่า "มีภิกษุแก่อยู่คนหนึ่ง ร้องห่มร้องไห้อ้อนวอนขอร้องสามเณรว่า อย่าได้ลาสิกขาออกไปเลย แต่ด้านของเณรนั้น ได้บอกว่า ขอให้หยุดร้องไห้อ้อนวอนเลย เรานั้นไม่อาจดูแลท่านได้แล้ว"
ในขณะนั้น พระศาสดาได้เสด็จผ่านมาพอดีแล้วตรัสถามว่า "ภิกษุทั้งหลาย เธอสนทนากันเรื่องอะไร?" เมื่อทรงทราบเรื่องจึงตรัสว่า "ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มิใช่บัดนี้เท่านั้น แม้ในปางก่อน สามเณรนี้ก็เป็นคนใจดี เห็นโทษคราวเดียวไม่ปรารถนาแม้เพื่อจะแลดูอีก" แล้วทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้
ในอดีตกาล สมัยพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี พระโพธิสัตว์ได้ถือกำเนิดขึ้นในตระกลูพ่อค้าข้าวเปลือก เมื่อเติบใหญ่ จึงเลี้ยงชีวิตด้วยการขายข้าวเปลือก
อยู่มาวันหนึ่ง มีชายจูงลิงและถือกระบอกใส่งูมาด้วย จากนั้นจึงนำลิง มาผูกไว้กับร้านขายข้าว ก่อนที่จะนำงู เที่ยวออกตระเวณเล่นมหรสพในนครพาราณสี อยู่ตลอด ๗ วัน ซึ่งตลอดเวลาชายหนุ่ม เมาสุราไม่ได้สนใจเจ้าลิงน้อยแม้แต่น้อย จนพ่อค้าขายข้าวรู้สึกสงสารจึงได้ให้อาหารแก่ลิงตัวนั้นอยู่ประจำ
จนกระทั่งผ่านไป เจ็ดวัน หมองูเลิกเล่นมหรสพแล้วเดินทางกลับมาหาลิงที่ตนผูกเอาไว้ "นายๆข้าหิวขอข้าวกินหน่อย" เจ้าลิงนั้นเอ่ยขึ้น เสียงตอบกลับทันควันว่า "ข้าไม่มีอะไรให้เจ้ากินหรอกนะ" ท่าที่ของลิงน้อยยังคงโวยวาย ด้วยความรำคาญจึงหยิบไม้ไผ่ขึ้นมา ตีไปที่ลิงอย่างเต็มแรง "เพลี้ย เพลี้ย เพลี้ย" เสียงร้องดังไปทั่ว "หุบปากเดี๋ยวนี้เจ้าลิงบ้า ถ้าไม่เงียบแกตายแน่" ท่าที่ดุร้ายของหมองูส่งผลให้เจ้าลิงน้อยเงียบลงในทันที ในวันต่อมาชายหนุ่มจูงลิงไปยังอุทยาน ก่อนจะผูกไว้กับต้นไม้แล้วหลับไป
ระหว่างนั้นเจ้าลิงแก้เชือกที่ผูกไว้กับคอ แล้วปีนไปบนต้นมะม่วง ก่อนมือทั้งสองข้างจะหยิบผลไม้แล้วนั้งกินอยู่บนกิ่งอย่างสบายใจ ขณะนั้นเองหมองูนั้นตื่นขึ้นมาพอดี
เห็นเจ้าลิงอยู่บนต้นไม้ จึงพยายามหาวิธีเกลี้ยกล่อมให้ลิงนั้นลงมา จึงได้พูดคุยกับลิงว่า "สหายหน้างาม ช่วยส่งมะม่วงสุกลงมาบ้างได้ไหม"
เมื่อลิงได้ยินดังนั้นจึง ได้เอ่ยขึ้น "ท่านอย่ามาโกหกคิดว่าไม่รู้หรอ ว่าจะให้ข้าลงไปข้างล่าง ข้าจำได้นะ ที่ท่านทำทั้งหมด อย่าหวังเลยว่าจะกลับ ถึงแม้จะยกสมบัติให้ ส่วนมะม่วงถ้าอยากได้ก็เก็บกินเอาเอง" เมื่อเอ่ยจบ ก็เข้าป่าไป
พระศาสดา ครั้นทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงประชุมชาดกว่า
หมองูในครั้งนั้น ได้เป็นพระเถระแก่
ลิงในครั้งนั้น ได้มาเป็นสามเณร
ส่วนพ่อค้าข้าวเปลือกในครั้งนั้น ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
