เบื้องหลังความสำเร็จในการเผยแผ่ธรรมในอดีต
เป็นที่รับทราบกันเป็นอย่างดีแล้วว่าสมัยต้นพุทธกาลนั้นพระพุทธเจ้าทรงส่งพระสาวกไปยังคามนิคมต่างๆ ทุกทิศทางในชมพูทวีปเพื่อช่วยกันเผยแผ่พระพุทธศาสนาซึ่งสมัยนั้นเรียกว่าพระธรรมวินัย และได้รับความสำเร็จอย่างสูง ผู้คนในยุคนั้นมีความตื่นตัวกันมาก ถึงกับยอมละทิ้งลัทธิศาสนาเดิมของตนหันกลับมานับถือพระพุทธศาสนากัน ผู้คนเหล่านั้นมีทุกระดับชั้นวรรณะ ไม่ว่าจะเป็นกษัตริย์ พราหมณ์ แพศย์ และศูทร ไม่เว้นแม้พวกคนที่ถูกเหยียดหยามว่าเป็นคนชั้นต่ำเป็นจัณฑาล และมีทั้งพวกคนที่มีฐานะเป็นมหาเศรษฐี เป็นพวกยาจกวณิพก พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองสุดขีดชมพูทวีปรุ่งเรืองด้วยผ้ากาสาวพัสตร์ พระรัตนตรัยได้รับการยกย่องอย่างสูง นั่นแสดงถึงว่าการเผยแผ่ธรรมประสบความสำเร็จอย่างสูงยิ่ง ทั้งที่ใช้เวลาไม่กี่สิบปีแม้ต่อมาอีกหลายร้อยปี
พระพุทธศาสนาก็ได้กระจายไปยังภูมิภาคต่างๆ โดยรอบชมพูทวีปและเจริญรุ่งเรืองไม่แพ้ในชมพูทวีปก็ด้วยอาศัยวิธีการแบบเดียวกันนั้นเบื้องหลังแห่งความสำเร็จเหล่านี้นอกจากจะอยู่ที่มียุทธศาสตร์หรือวิธีเผยแผ่ที่ดี และอยู่ที่เนื้อหาธรรมมีความดี สมบูรณ์ พิสูจน์ได้เมื่อปฏิบัติตามแล้วได้ผลจริงแล้ว หากพิเคราะห์ให้ดีจะเห็นข้อเท็จจริงอีกประการหนึ่งที่ซ่อนอยู่เบื้องหลังแห่งความสำเร็จยิ่งใหญ่นี้คือผู้ที่ออกไปเผยแผ่ศาสนานั้นล้วนเป็นผู้ที่ “พ้นแล้ว” ทั้งสิ้น ข้อนี้พิจารณาได้จากเนื้อความที่ปรากฏอยู่ในพระไตรปิฎกตอนที่พระพุทธองค์ทรงส่งพระสาวก ๖๐ รูปไปประกาศพระศาสนาครั้งแรก ความว่า
"มุตฺตาหํ ภิกฺขเว สพฺพปาเสหิ เย ทิพฺพา เย จ มานุสา,
ตุมฺเหปิ ภิกฺขเว มุตฺตา สพฺพปาเสหิ เย ทิพฺพา เย จ มานุสา,
จรถ ภิกฺขเว จาริกํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย
อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ"
แปลความว่า
“ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เราพ้นแล้วจากบ่วงทั้งปวงที่เป็นของทิพย์และเป็นของมนุษย์ ภิกษุทั้งหลาย แม้พวกเธอก็พ้นแล้วจากบ่วงทั้งปวงทั้งที่เป็นของทิพย์และที่เป็นของมนุษย์ เที่ยวจาริกไปเถิดภิกษุทั้งหลาย เพื่อเกื้อกูลแก่คนจำนวนมาก เพื่อความสุขแก่คนจำนวนมากเพื่ออนุเคราะห์ชาวโลก เพื่อประโยชน์ เพื่อเกื้อกูล เพื่อความสุขแก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย”
คำว่าบ่วงในพระบาลีนี้ทรงหมายถึงความโลภอยากได้ในอารมณ์ที่เป็นของทิพย์และของมนุษย์ กล่าวคือความปรารถนา ความต้องการเสพเสวยสวรรค์สมบัติและมนุษย์สมบัตินั่นเอง พระบาลีนี้แสดงให้เห็นว่าองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าก็ดี พระสาวกซึ่งเป็นพระอรหันต์ทั้งหมดนั้นก็ดีพ้นได้แล้วจากบ่วงทั้งปวง ไม่ต้องการสวรรค์สมบัติและมนุษย์สมบัติใดๆ อีกแล้ว เพราะตัดความต้องการนั้นได้หมดสิ้นแล้ว และได้หมดแล้ว ไม่มีเยื่อใยในช่วงนั้นอีกต่อไปแล้ว
การที่พ้นจากบ่วงได้แล้วนี่แหละจึงเป็นเหตุให้ไม่ยึดติดกับที่อยู่อาศัย ไม่ยึดติดอยู่กับลาภสักการะ ไม่ยึดติดอยู่กับความสุขสบายส่วนตน สามารถเสียสละทุ่มเทกำลังกายกำลังใจทำงานด้านการเผยแผ่พระศาสนาได้เต็มที่ มุ่งประโยชน์เกื้อกูลและความสุขแก่คนจำนวนมาก มุ่งอนุเคราะห์ชาวโลกเป็นสำคัญ เมื่อไม่คำนึงถึงความสุขส่วนตน ไม่คำนึงถึงลาภผลที่พึงได้รับเป็นต้น มีความเป็นอิสระแก่ตัว คั้นต้นจาริกไปในที่ต่างๆ ด้วยความเสียสละและอดทนจึงทำให้ผู้คนที่พบเห็นและได้ยินได้ฟังธรรมเกิดความรู้สึกประทับใจประทับใจทั้งปฏิปทาที่เป็นนักเสียสละ ประทับใจทั้งเนื้อหาสาระแห่งธรรมที่นำมาเสนอ จิตใจที่อ่อนโอนมานับถือและปฏิบัติตามคำแนะนำความเป็นผู้ “พ้นแล้ว” จากบ่วงที่พันธนาการมีให้เป็นอิสระไม่ยึดโยงอยู่กับความสุขความสบาย อยู่กับลาภผลและเกียรติยศชื่อเสียง จึงเป็นสาเหตุหลักที่ซ่อนอยู่เบื้องหลังแห่งความสำเร็จในการเผยแผ่พระศาสนาในยุคแรก
แม้ในยุคสมัยต่อมา หากผู้เผยแผ่มีปฏิปทาเหมือนท่านผู้พ้นได้แล้วในอดีตก็สามารถสร้างความประทับใจและดึงดูดศรัทธาได้ไม่แพ้กัน ทั้งสามารถสร้างชื่อเสียงให้กระเดื่องไปได้ว่าเป็นนักเทศน์ เป็นนักเผยแผ่พระศาสนาที่สำคัญ มีผู้คนให้ความเคารพนับถือ และน้อมรับคำสอนเพื่อนำไปปฏิบัติตามได้เช่นเดียวกัน ข้อสำคัญอยู่ที่ต้องมีปฏิปทาเป็นผู้ “พ้นแล้ว” เท่านั้น แม้จะพ้นไม่ได้จริงอย่างหมดจดเหมือนพระอริยะในอดีต แต่ก็ดำเนินตามรอยปฏิปทาของท่านอย่างชัดแจ้ง ผู้คนก็สามารถมองเห็นและทราบชัดถึงปฏิปทาเช่นนั้นได้นัยตรงกันข้าม หากผู้เผยแผ่พระศาสนาซึ่งยังไม่พ้นจากบ่วงเช่นนั้นและส่อให้เห็นว่าไม่มีปฏิปทาแล้วความพยายามเพื่อที่จะพ้นไม่พยายามที่จะดำเนินรอยตามพระอริยะในอดีต ซ้ำยังยึดติดแน่นอยู่กับบ่วง ยังมุ่งเพื่อแสวงหาบ่วงอยู่ร่ำไป การเผยแผ่ศาสนาที่เป็นไปในรูปของการเทศน์ก็ดี ในรูปของการบรรยายเป็นต้นก็ดี ก็จะประสบความสำเร็จไปไม่ได้เลย
