ม ง ค ล ที่ ๓๐ สนทนาธรรมตามกาล
สีหมฤคราชนั้น ถ้าแม้จะจับช้าง ย่อมจับโดยแม่นยำไม่พลาด
ถ้าจะจับกระบือ โค เสือเหลือง โดยที่สุด แม้กระต่าย และแมว
ย่อมจับโดยแม่นยำไม่พลาด ข้อนั้นเพราะเหตุไร
เพราะสีหมฤคราชนั้นคิดว่า ทางหากินของเราอย่าพินาศเสียเลย
สีหะนั้นเป็นชื่อแห่งตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า...
ตถาคตย่อมแสดงธรรมโดยเคารพ ไม่แสดงโดยไม่เคารพ
แม้จะแสดงธรรมแก่ภิกษุภิกษุณี... โดยที่สุดแม้แก่ขอทาน...
๑. ผู้แสดงธรรม
๑.๑ เราจักกล่าวให้แจ่มชัด ประหนึ่งยกพระจันทร์พันดวง พระอาทิตย์พันดวงขึ้น ประหนึ่งตามประทีปน้ำมันพันดวงที่สี่มุมเรือน.
ที.ม. (อรรถ) มก. ๑๓/๓๔๘
๑.๒ ธรรมดาตะขาบ ย่อมร้องบอกความปลอดภัย และความมีภัยแก่ผู้อื่น ฉันใด ภิกษุ ผู้ปรารภความเพียร ก็ควรแสดงธรรม บอกนรก สวรรค์นิพพานแก่ผู้อื่น ฉันนั้น.
มิลิน. ๔๕๒
๑.๓ ธรรมดาเมฆ คือ ก้อนน้ำ เมื่อตกลงมา ก็ทำ ให้แม่น้ำ หนอง สระ ซอก ห้วยระแหง บึง บ่อ เป็นต้น มีน้ำเต็ม ฉันใด ภิกษุผู้ปรารภความเพียร เมื่อเมฆ คืออธิคม (การบรรลุ) ตกลงมาด้วยอาคมปริยัติ(การเล่าเรียนพระไตรปิฎก) แล้วควรทำใจของบุคคลทั้งหลายผู้มุ่งต่ออธิคมให้
บริบูรณ์ฉันนั้น ข้อนี้สมกับคำของพระสารีบุตรเถรเจ้าว่า พระมหามุนีทรงเล็งเห็นผู้ที่ควรจะให้รู้ อยู่ในที่ไกลตั้งแสนโยชน์ก็ตาม ก็เสด็จไปโปรดให้รู้ทันที.
มิลิน. ๔๕๘
๑.๔ พอพระเจ้ามิลินท์ได้แลเห็นพระนาคเสนแต่ไกลเท่านั้น ก็ทรงสะดุ้งตกพระทัยยิ่งหนักหนา อุปมาพญาช้างถูกห้อมล้อมด้วยดาบ และขอ เหมือนกับนาคถูกครุฑห้อมล้อมไว้เหมือนสุนัขจิ้งจอกถูกงูเหลือมล้อมไว้ เหมือนหมีถูกฝูงกระบือป่าห้อมล้อมไว้ เหมือนคนถูกพญานาคไล่ติดตาม เหมือนหมู่เนื้อถูกเสือเหลืองไล่ติดตาม เหมือนงูมาพบหมองู เหมือนหนูมาพบแมว เหมือนปีศาจมาพบหมอผี เหมือนพระจันทรเทวบุตรตกอยู่ในปากราหู เหมือนนกอยู่ในกรง เหมือนเทพบุตรผู้จะสิ้นอายุ.
มิลิน. ๓๐
๑.๕ สีหมฤคราชออกจากที่อยู่ในเวลาเย็น แล้วย่อมเยื้องกายด้วยท่าทางที่องอาจ สง่างามพร้อมที่แสวงหาอาหาร แล้วเหลียวดูทิศทั้งสี่โดยรอบ บันลือสีหนาท ๓ ครั้ง แล้วออกหากิน
สีหมฤคราชนั้น ถ้าแม้จะจับช้าง ย่อมจับโดยแม่นยำ ไม่พลาด ถ้าจะจับกระบือ โค เสือ เหลือง โดยที่สุด แม้กระต่าย และแมว ย่อมจับโดยแม่นยำ ไม่พลาด ข้อนั้นเพราะเหตุไร เพราะสีหมฤคราชนั้นคิดว่า ทางหากินของเราอย่าพินาศเสียเลย
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สีหะนั้นเป็นชื่อแห่งตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ก็ที่ตถาคตแสดงธรรมแก่บริษัทนี้แล เป็นสีหนาทของตถาคต ตถาคตย่อมแสดงโดยเคารพ ไม่แสดงโดยไม่เคารพ ถ้าแม้จะแสดงธรรมแก่ภิกษุ ภิกษุณีอุบาสก อุบาสิกา ปุถุชนทั้งหลาย ย่อมแสดงโดยเคารพ ไม่แสดงโดยไม่เคารพ โดยที่สุดแม้แก่คนขอทานและพรานนก เพราะตถาคตเป็นผู้หนักในธรรมเคารพในธรรม.
อัง.ปัญจก. (พุทธ) มก. ๓๖/๒๒๕
๑.๖ ท่านไม่ได้บรรลุแล้ว แต่แล้วท่านก็แสดงธรรมแก่สาวกว่า นี้เพื่อประโยชน์ของท่านทั้งหลาย นี้เพื่อความสุขของท่านทั้งหลาย สาวกของท่านย่อมไม่ตั้งใจฟัง ไม่เงี่ยหูฟัง ไม่ตั้งจิตเพื่อรู้ทั่วถึงและย่อมหลีกเลี่ยงประพฤตินอกคำสอนของศาสดา เหมือนบุรุษรุกเข้าไปหาสตรีที่กำลังถอยหลังหนีหรือเหมือนบุรุษที่กอดสตรีที่หันหลังให้.
ที.สี. (พุทธ) มก. ๑๒/๒๕๐
๑.๗ ท่านไม่ได้บรรลุแล้ว แต่ท่านแสดงธรรมแก่สาวกทั้งหลายว่า นี้เพื่อประโยชน์ของท่านทั้งหลาย นี้เพื่อความสุขของท่านทั้งหลาย สาวกของท่านย่อมตั้งใจฟัง ย่อมเงี่ยหูฟัง ตั้งจิตเพื่อรู้ทั่วถึง และไม่หลีกเลี่ยงประพฤตินอกคำสอนของศาสดา เหมือนบุคคลทิ้งนาของตน แล้วสำคัญนาของผู้อื่นว่า เป็นที่ที่ตนควรทำให้ดี.
ที.สี. (พุทธ) มก. ๑๒/๒๕๑
๑.๘ ท่านได้บรรลุแล้ว จึงแสดงธรรมแก่สาวกทั้งหลายว่า นี้เพื่อประโยชน์ของท่านทั้งหลายนี้เพื่อความสุขของท่านทั้งหลาย สาวกเหล่านั้น ย่อมไม่ตั้งใจฟัง ไม่เงี่ยหูฟัง ไม่เข้าไปตั้งจิต เพื่อความรู้ทั่ว และหลีกเลี่ยงประพฤตินอกคำสอนของศาสดา เหมือนบุคคลตัดเครื่องจองจำ เก่าได้แล้ว สร้างเครื่องจองจำอย่างอื่นขึ้นใหม่.
ที.สี. (พุทธ) มก. ๑๒/๒๕๐
๒. การตอบคำถาม
๒.๑ พระธัมมทินนาเถรีได้วิสัชนาปัญหาที่ถามแล้ว เหมือนตัดก้านบัวด้วยศัสตราอันคมกริบ เหมือนปลาอยู่ในลอบในไซ เหมือนบุรุษที่ตกเข้าไปในป่าสัตว์ร้าย เหมือนยักษ์ทำผิดต่อท้าวเวสสุวัณ ฉะนั้น.
ขุ.เถรี. (อรรถ) มก. ๕๔/๓๒
๒.๒ เมื่อดำรงอยู่ในวิสัยแห่งปัญญาเครื่องแตกฉานแก้ปัญหาอยู่ เหมือนรับของที่เขาฝากเหมือนแก้เงื่อนบ่วงข้างหนึ่ง เหมือนถางทางข้างในที่รก เหมือนแงะกะติ๊บด้วยปลายดาบ.
ม.มู. (อรรถ) มก. ๑๙/๓๓๘
๒.๓ เมื่อวิสาขะได้ฟังการแก้สัจจะสี่นี้แล้ว ก็ทราบว่าพระเถรียินดีเพราะว่าผู้ที่กระสันไม่ยินดีในพระพุทธศาสนานั้น ไม่สามารถจะแก้ปัญหาที่ถามแล้วถามเล่าได้ เหมือนเอาแหนบมาถอนผมหงอกทีละเส้นๆ เหมือนขนทรายออกจากเชิงเขาสิเนรุ.
ม.มู. (อรรถ) มก. ๑๙/๓๓๙
๒.๔ บุคคลบางคนบันลือสีหนาทแล้ว ไม่อาจที่จะตอบคำซักถามได้ ในการบันลือของตนทั้งทนการเสียดสีไม่ได้ย่อมเป็นเหมือนลิงที่ติดตัง ฉะนั้น ถ่านเพลิงที่เผาไหม้สำหรับช่างทองใช้เผาโลหะที่ไม่บริสุทธิ์ ฉันใด บุคคลนั้นก็เป็นเหมือนถ่านเพลิงที่เผาไหม้ ฉันนั้น บุคคลบางคนย่อมถูกซักถามในการบันลือสีหนาท ย่อมสามารถที่จะตอบได้ ทั้งทนต่อการเสียดสีได้ ย่อมงามยิ่ง เหมือนทองคำบริสุทธิ์ของช่างทอง ฉะนั้น.
ที.ปา. (พุทธ) มก. ๑๕/๒๑๗
๒.๕ ข้าแต่พระนาคเสน พระผู้เป็นเจ้าได้กระทำ ปัญหาที่โยมถาม ให้มีรสไม่รู้จักตาย ให้เป็นของควรฟังด้วยอุปมาเหตุการณ์หลายอย่าง เหมือนพ่อครัว หรือลูกมือของพ่อครัวผู้ฉลาด ได้เนื้อมาเพียงก้อนเดียว ก็ตกแต่งอาหารได้หลายอย่างถวายแก่พระราชา ฉันนั้น.
มิลิน. ๓๒๗
