เมื่อตรัสรู้แล้วก็ประทับเสวยวิมุติสุขอยู่ ๗ สัปดาห์ ในระหว่างที่พระองค์เสวยวิมุติสุข คือ ความสุขอันเกิดจากการตรัสรู้ธรรมนั้น พระองค์ทรงคำนึงถึงพระมโนปณิธาณที่ตั้งไว้ตั้งแต่ต้น ในอันที่จะปลดเปลื้องความทุกข์ให้แก่ชาวโลกอยู่ตลอดเวลา จึงทรงพิจารณาแยกหมวดหมู่ธรรมะ แจกแจงรายละเอียดเตรียมไว้อย่างพร้อมมูล เพื่อเตรียมทำหน้าที่เป็นยอดกัลยาณมิตรให้แก่ชาวโลก
ครั้นล่วงถึงเดือน ๘ สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าก็ได้เสด็จไปยังป่าอิสิปตนมฤคทายวัน แขวงเมืองพาราณสี เพื่อแสดงธรรมโปรดปัญจวัคคีย์ คือ นักบวช ๕ รูป ที่เคยติดตามอุปัฏฐากรับใช้พระองค์ในขณะที่ทรงบำเพ็ญเพียรในระยะแรก แต่ได้ทอดทิ้งพระองค์ไปเพราะท่านเหล่านั้นหลงเข้าใจผิดคิดว่าพระองค์ทรงคลายความเพียร เมื่อเห็นว่าทรงหันกลับมาเสวยพระกระยาหารไม่ทรมานพระวรกาย
พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงติดตามหาปัญจวัคคีย์จนพบ เมื่อวันเพ็ญกลางเดือน ๘ ทรงทำให้ปัญจวัคคีย์เลื่อมใสในพระองค์ แล้วจึงทรงแสดงปฐมเทศนาเรื่อง "ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร" ทันทีที่จบพระธรรมเทศนา อัญญาโกณฑัญญะผู้เป็นพี่ใหญ่ก็บรรลุธรรมกายโสดาเป็นพระโสดาบัน
พระอัญญาโกณฑัญญะทูลขอบรรพชาอุปสมบท พระองค์จึงทรงประทานอุปสมบทให้ โดยวิธีเอหิภิกขุอุปสัมปทา พระอัญญาโกณฑัญญะจึงเป็นพระอริยสงฆ์รูปแรกในพระพุทธศาสนา
ณ บัดนั้น พระธรรม พระสงฆ์ จึงได้เกิดขึ้นในโลก ในวันเพ็ญกลางเดือน ๘ ที่เรียกว่า วันอาสาฬหบูชา นับได้ว่าเป็นวันที่พระรัตนตรัย ครบองค์ ๓ โดยสมบูรณ์ คือ พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์
หลังจากที่พระพุทธองค์ทรงแสดงธัมมจักกัปปวัตตนสูตรแล้ว ก็ทรงประทานโอวาทแก่พระปัญจวัคคีย์ด้วยธรรมะอันละเอียดสุขุมลุ่มลึกยิ่งขึ้นตามลำดับ จนกระทั่งบรรลุธรรมกายโสดาเป็นพระโสดาบันทุกรูป ในที่สุดเมื่อทรงแสดงพระธรรมเทศนาในบทอนัตตลักขณสูตร เมื่อวันแรม ๙ ค่ำ พระปัญจวัคคีย์ทั้ง ๔ รูปก็บรรลุธรรมกายอรหัต สำเร็จพระอรหันต์พร้อมกัน
ต่อจากนั้นอีกไม่กี่วัน พระสัมมาสัมพุทธเจ้าก็ได้ทรงพบกับยสกุมาร (ยะสะกุมาร) ชายหนุ่มลูกเศรษฐีผู้หนึ่ง พระองค์ทรงเล็งเห็นจริตอัธยาศัยของเขา จึงทรงแสดงพระธรรมเทศนาเรื่องอนุปุพพิกถา โปรดยสกุมารจนได้ดวงตาเห็นธรรมเป็นพระอรหันต์ในวันนั้นเอง
ต่อมาเพื่อนของยสกุมารอีก ๔๔ คน ซึ่งล้วนเป็นลูกเศรษฐีและเป็นคนหนุ่มที่มีการศึกษาดีแห่งยุคนั้น ก็ได้ตามมาฟังเทศน์จากพระสัมมาส้มพุทธเจ้า ในที่สุดก็สำเร็จเป็นพระอรหันต์พร้อมกันทั้งหมด และได้บวชโดยเอหิภิกขุอุปสัมปทาเช่นกัน
ฉะนั้น ในยุคแรกของพระศาสนา เพียงเวลาล่วงไปไม่ถึง ๓ เดือน ก็มีพระอรหันต์บังเกิดขึ้นในโลกถึง ๖๑ รูป คือ พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ๑ รูป พระปัญจวัคคีย์ ๕ รูป และพระยสกุมารกับเพื่อนอีก ๕๔ รูป
ความยิ่งใหญ่ของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า
พระภาวนาวิริยคุณ
