บทความน่าอ่าน
เรื่อง : Tipitaka (DTP)

วิถีใบลาน แห่งน่านนคร

    “น่าน” จังหวัดเล็ก ๆ ทางภาคเหนือของไทย ทรงคุณค่าเนื่องด้วยเป็นแหล่งคัมภีร์ใบลานอักษรธรรมจำนวนมาก เมื่อย้อนประวัติศาสตร์ไปตั้งแต่ยุคสร้างเมืองในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ทำให้พบว่า น่านเป็นนครรัฐที่มีพื้นที่ขนาดไม่ใหญ่นัก แต่กลับมีความสำคัญในแง่เศรษฐกิจ เนื่องจากเป็นแหล่งผลิตเกลือสินเธาว์แห่งเดียวในเขตอาณาจักรล้านนา นครรัฐแห่งนี้จึงใช้เกลือเป็นเครื่องเจรจาต่อรองทางการเมือง และสร้างความสัมพันธ์กับอาณาจักรรอบข้าง ไม่ว่าจะเป็นอยุธยา สุโขทัย ล้านช้าง หลวงพระบาง ตลอดจนสร้างความสัมพันธ์กับต่างประเทศ อาทิ โปรตุเกสและฮอลันดาโดยผ่านนครรัฐสุโขทัยในฐานะเมืองเครือญาติ

ภาพจิตรกรรมฝาผนังวัดภูมินทร์วัดหลวงที่มีความสำคัญแห่งหนึ่งใน จ.น่าน
แสดงถึงวิถีชีวิตของชาวเมืองชีวิตประจำวัน การแต่งกาย และสภาพบ้านเมือง

    เส้นทางการค้าเกลือนอกจากจะนำ   ความรุ่งเรืองทางเศรษฐกิจมาสู่เมืองน่านแล้วยังเป็นเส้นทางที่ก่อให้เกิดการแลกเปลี่ยนศิลปวัฒนธรรมกับอาณาจักรและเมืองต่าง ๆ นำมาผสมผสานกับวัฒนธรรมท้องถิ่นก่อเกิดเป็นอัตลักษณ์เฉพาะตัว ที่สะท้อนผ่านทางสถาปัตยกรรม ขนบธรรมเนียมประเพณีแห่งนครน่าน รวมถึงการรับธรรมเนียมการจาร คัมภีร์ใบลานด้วยอักษรธรรม และการศึกษาภาษาบาลีอีกด้วย ซึ่งในเรื่องของการจารคัมภีร์ใบลานและการศึกษาภาษาบาลีนั้น อาจารย์สมเจตน์ วิมลเกษม ผู้ทรงคุณวุฒิแห่งหน่วยอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมธรรมชาติและศิลปกรรม จังหวัดน่าน ให้ข้อมูลไว้ว่า การศึกษาภาษาบาลีรวมทั้งกระแสการจารคัมภีร์ใบลานเข้ามายังนครรัฐแห่งนี้ใน ๒ ยุคที่สำคัญ คือ

ภาพทัณฑ์ทรมานต่าง ๆ ในอบายภูมิ เช่น ภาพเปรตกินอาจมเป็นอาหารเพราะเมื่อบวชเป็นภิกษุแล้วทำผิดพระวินัย
หรือภาพเปรตนั่งทับลูกอัณฑะตนเอง เพราะเป็นผู้รักษากฎหมายแต่ตัดสินคดีความไม่เที่ยงธรรม เป็นต้น

    ยุคแรก เมื่อครั้งพญาการเมืองแห่งนครรัฐน่านรับพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์และภาษาบาลีจากกรุงสุโขทัยในสมัยพระมหาธรรมราชาที่ ๑ (พระยาลิไท) ซึ่งถือว่าเป็นกษัตริย์ที่ใช้หลักการศาสนาและการทหารในการปกครองพุทธจักรและอาณาจักรให้เป็นปึกแผ่น โดยอาศัยพระปรีชาสามารถในด้านพุทธศาสนา ทรงพระราชนิพนธ์ไตรภูมิพระร่วงเพื่อสอนเรื่องนรกสวรรค์ให้ประชาชนเกรงกลัวต่อบาปและหมั่นสั่งสมบุญกุศล อันมีนัยด้านการปกครองบ้านเมืองให้พสกนิกรใต้ร่มพระบารมีอยู่เย็นเป็นสุข ถือเป็นวรรณกรรมทางพระพุทธศาสนาเล่มแรก และเป็นกุศโลบายที่พระองค์ทรงใช้เพื่อสร้างความสงบร่มเย็นทางสังคมอย่างแยบคาย นอกจากนี้พระองค์ยังมีสายพระเนตรที่กว้างไกลในการขยายแสนยานุภาพทางการทหารและศาสนาผ่านศูนย์กลางการค้าเกลืออย่างน่านไปยังดินแดนต่าง ๆ เพื่อให้อาณาจักรรอบข้างยอมรับพระองค์ในฐานะกษัตริย์แห่งกรุงสุโขทัย จึงโปรดเกล้าฯ ให้ส่งมหาเถรธรรมบาลภิกขุ หนึ่งในพระอาจารย์ของพระองค์ ผู้เป็นที่เคารพของพญาการเมืองไปอยู่ที่น่าน เมื่อพระมหาธรรมราชาลิไททรงใช้หลักการทางทหารและการพระศาสนาสำเร็จ การจารใบลานด้วยภาษาบาลีจึงขยายไปอย่างกว้างขวางในเมืองน่านนับแต่นั้นมา

ภาพจิตรกรรมฝาผนังฝั่งทิศเหนือเป็นภาพลูกศิษย์หมอบเขียน
อักษรธรรมบนกระดานชนวนตามคำบอกของพระอาจารย์ว่า“เย สันตา สันตะจิตตา ติสะระณะสะระณา”

   ร้อยกว่าปีต่อมาเป็น ยุคที่สอง ที่ภาษาบาลีและการจารคัมภีร์ใบลานเข้ามาสู่น่านนครเมื่อพระเจ้าติโลกราช กษัตริย์แห่งนครพิงค์เชียงใหม่ มีพระราชประสงค์จะครอบครองแหล่งเกลือ จึงทรงยกทัพมาตีจนสามารถผนวกน่านเข้าเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรล้านนาได้สำเร็จ รัชสมัยของพระองค์ถือเป็นยุคทองของอาณาจักรล้านนา ที่รุ่งเรืองทั้งการขยายอาณาเขตไปครอบครองหัวเมืองน้อยใหญ่จำนวนมาก อีกทั้งพระพุทธศาสนาและการศึกษาคัมภีร์พระไตรปิฎกก็เจริญรุ่งเรืองอย่างสูงสุด ดังจะเห็นได้จากการที่พระองค์โปรดเกล้าฯ ให้สังคายนาพระไตรปิฎกบาลีแล้วจารลงใบลานด้วยอักษรธรรมแจกจ่ายไปทั่วอาณาเขตที่ทรงปกครอง จึงส่งผลให้น่านในฐานะที่เป็นหนึ่งในเมืองขึ้นของอาณาจักรล้านนารับความรุ่งเรืองด้านพระพุทธศาสนาและการศึกษาภาษาบาลีเข้ามาด้วย

ภาพจิตรกรรมฝาผนังทิศเหนือฝั่งขวาแสดงภาพพระอาจารย์สอน
ลูกศิษย์ให้เขียนบทสวดกรณียเมตตสูตรด้วยอักษรธรรม

   จากข้อมูลดังกล่าวจึงเห็นได้ว่า อิทธิพลจากอาณาจักรสุโขทัยในยุคแรกและอาณาจักรล้านนาในยุคต่อมา ทำให้การจารคัมภีร์ใบลานพระไตรปิฎกภาษาบาลีงอกงามในดินแดนนครน่าน จนกลายเป็นศูนย์กลางการศึกษาภาษาบาลีแห่งหนึ่งที่สำคัญยิ่งในภาคเหนือ ดังจะเห็นได้ว่า ครั้งหนึ่งพระสิริมังคลาจารย์จอมปราชญ์แห่งล้านนาผู้เชี่ยวชาญภาษาบาลีแตกฉานในอักขรวิธี วจีวิพากษ์ วากยสัมพันธ์และฉันทลักษณ์ ได้เดินทางไปศึกษาภาษาบาลีที่นครน่านนานถึง ๒ ปี เมื่อกลับไปเชียงใหม่ท่านได้รจนาผลงานทางพระพุทธศาสนาที่สำคัญ คือ เวสสันตรทีปนี มังคลัตถทีปนี และจักกวาฬทีปนี การที่ท่านเดินทางจากเชียงใหม่ซึ่งเป็นศูนย์กลางการสังคายนาที่พรั่งพร้อมไปด้วยนักปราชญ์ผู้เชี่ยวชาญในพระธรรมวินัยเพื่อไปเรียนรู้ภาษาบาลีที่น่าน แสดงว่า นครแห่งนี้ต้องมีความสำคัญในด้านการศึกษาพระไตรปิฎกและภาษาบาลีไม่น้อยทีเดียว

  กระทั่งถึงสมัยรัตนโกสินทร์ เจ้านครน่านชั้นหลังทุกองค์ต่างทรงให้การทำนุบำรุงอุปถัมภ์ค้ำจุนพระพุทธศาสนาเป็นอย่างมากในประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๑๐ เรื่อง ราชวงษปกรณ์ พงศาวดารเมืองน่าน ฉบับพระเจ้าสุริยพงษ์ผลิตเดช บันทึกไว้ว่า เจ้าอนันตวรฤทธิเดช เจ้านครน่านองค์ที่ ๖๒ จากจำนวน ๖๔ พระองค์ ทรงสละทุนทรัพย์ส่วนพระองค์บูรณปฏิสังขรณ์วัดและปูชนียวัตถุเป็นอันมากและทรงเป็นองค์ประธานในการจัดสร้างคัมภีร์ใบลาน จารึกพระธรรมคำสั่งสอนถึง ๗ ครั้ง ระหว่างปีจุลศักราช ๑๒๑๗-๑๒๔๘ รวมแล้วจำนวนหลายพันผูก เมื่อจารคัมภีร์ใบลานแล้วเสร็จในแต่ละครั้ง ก็จัดให้มีงานสมโภชเฉลิมฉลอง ทั้งเจ้านาย ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่และประชาชนต่างเข้าร่วมบูชากัณฑ์เทศน์และถวายภัตตาหารแด่พระภิกษุสงฆ์หมู่ใหญ่ด้วยศรัทธา ดังปรากฏเรื่องราวเมื่อสร้างคัมภีร์ในครั้งที่สามแล้วเสร็จว่า

     “...ท่านสร้างตั้งแต่จุลศักราช ๑๒๒๕ ตัวเถิงจุลศักราช ๑๒๓๒ ตัว นานได้ ๘ ปีแล รวมท่านได้สร้างธรรมครั้งถ้วน ๓ นี้นับเปนคัมภีร์มี ๑๘๙ คัมภีร์ นับเปนผูกมี ๑๒๕๑ ผูก...ท่านก็ได้ตั้งกระทำพุทธาภิเศกเบิกบายฉลองฟังธรรม กระทำบุญหื้อทาน ตั้งแต่วันเดือนยี่ขึ้น ๓ ค่ำ ไปจนตลอดเถิงวันเดือนยี่ลงค่ำ ๑ จิงเปนที่เลิกแล้วบริบวรณ์หั้น เปนมหาพอยอันใหญ่หั้นแล นับเปนกัณฑ์คิ่นพระองค์ได้บูชากัณฑ์ครั้งนี้รวมมี ๓๑๖ กัณฑ์ วัตถุห้อยแขวนกัณฑ์ละ ๒ แถบรูเปีย เจ้ามหาอุปราชาบูชาเปนคิ่นท่าน ๕๐ กัณฑ์ เจ้าราชวงษ์บูชาเปนกัณฑ์คิ่น ๑๐ กัณฑ์ เจ้าสุริยบูชา ๕ กัณฑ์ เจ้าราชบุตรบูชา ๕ กัณฑ์ นอกนั้นศรัทธาเจ้านายท้าวพระยาเสนาอามาตย์ก็บูชาคนละกัณฑ์ฤๅ ๒ กัณฑ์ไปแลพระสงฆเจ้าทั้งหลายซึ่งท่านได้นิมนต์มารับทานในสมัยนี้มี ๓๘๓ องค์ ท่านได้เบิกเข้าใส่บาตรกินทานในครั้งนี้สิ้นเข้าสารแปดแสนเจ็ดหมื่นได้เบิกเปนเข้าพันก้อน เสี้ยงสองหมื่นเจ็ดพันห้าร้อยแปงเข้าหนมเสี้ยงแสนหนึ่ง รวมทั้งเลี้ยงพระสงฆ์เมืองแพร่เสี้ยงเข้าสารล้านสามหมื่นเจ็ดพัน นี้เปนครั้งถ้วน ๓ แล...”

ภาพวาดเจ้าอนันตวรฤทธิเดช เจ้าผู้ครองนครน่านองค์ที่ ๖๒ แห่งราชวงศ์หลวงติ๋นมหาวงศ์
ในระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๙๕ ถึงปี พ.ศ. ๒๔๓๔ รวมระยะเวลา ๓๙ ปี

     นับตั้งแต่การสถาปนานครรัฐน่านในศตวรรษที่ ๑๘ จวบจนเจ้าผู้ครองนครน่านองค์สุดท้ายในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ นครน่านได้ผ่านการศึกสงคราม และตกอยู่ภายใต้การปกครองของแคว้นต่าง ๆ ที่ผลัดกันขึ้นมาเรืองอำนาจหลายครั้งหลายครา แต่ท่ามกลางความไม่สงบเรียบร้อยของบ้านเมือง การศึกษาภาษาบาลีและการจารคัมภีร์ใบลานก็ยังคงดำเนินอย่างต่อเนื่องไม่ขาดสายด้วยแรงศรัทธาทั้งฝ่ายอาณาจักรและพุทธจักร ก่อเกิดเป็นอัตลักษณ์แห่งวิถีชีวิตของชาวเมืองตามหลักคำสอนของพระพุทธศาสนาทั้งในยามสงบสุขและในยามศึกสงคราม อดีตของนครรัฐน่านเป็นเครื่องสะท้อนสะกิดใจว่า หากผู้คนในรัฐ คือ เจ้าผู้ครองนคร ข้าราชการ และผู้มีอำนาจในการบริหารบ้านเมืองปกครองแผ่นดินด้วยศีลธรรมให้ความเคารพต่อพระรัตนตรัย ความงอกงามไพบูลย์ย่อมเกิดขึ้น แต่หากกระทำไปในทิศทางตรงข้าม ชาติบ้านเมืองจะมีอัตลักษณ์แห่งวิถีชีวิตที่ดีงามให้ชนรุ่นลูกรุ่นหลานชื่นชมได้อย่างไร

    ขอขอบคุณอาจารย์สมเจตน์ วิมลเกษม ผู้ทรงคุณวุฒิแห่งหน่วยอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมธรรมชาติ และศิลปกรรมจังหวัดน่าน สำหรับข้อมูลและภาพจิตรกรรมวัดภูมินทร์