คุณสมบัติของใจ
ท่านผู้รู้จริงแนะไว้ว่า ใจเป็นนามธรรม เห็นได้ยาก ตามนุษย์มองไม่เห็น แต่เห็นได้ด้วยใจที่ใสสะอาด กายของผู้ใด ก็ต้องทำหน้าที่เป็นบ้านให้ใจของผู้นั้นอยู่อาศัย นอกจากนี้ใจยังมีคุณสมบัติซับซ้อนรู้เห็นได้ยากอีกหลายอย่างที่จำเป็นต้องรีบรู้ คือ
๑. ใจชอบแวบหนีออกไปเที่ยวภายนอกกาย คือ ไปหารูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัสของสิ่งแวดล้อม ๕ ตั้งแต่ยังเป็นเด็กทารก เหมือนสุกรชอบหนีลงไปนอนเกลือกอยู่ในโคลนตม ยิ่งทารกนั้นเติบใหญ่มากขึ้นเท่าใด ใจยิ่งดิ้นรนออกไปไขว่คว้าหารูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัสมากขึ้นเท่านั้น
๒. ใจชอบคิดกวัดแกว่ง ไม่ชอบหยุดอยู่ในอารมณ์เดียว เหมือนลิงชอบโดดไปโดดมาจากต้นไม้กึ่งหนึ่งไปยังอีกกิ่งหนึ่งเรื่อยไป ไม่ชอบอยู่นิ่งในอิริยาบถเดียว ใจเมื่อคิดเรื่องแรกไม่ทันจบ ก็แกว่งไปคิดเรื่องต่อๆ ไป จึงเป็น การคิดประเภทฉาบฉวย เข้าไม่ถึงลักษณะสำคัญหรือสาระแท้จริงของสิ่งที่กำลังคิดนั้น ติดอยู่แค่ลักษณะเปลือกนอก เพราะเหตุนี้ เมื่อถึงคราวต้องพูด ต้องทำเรื่องลึกซึ้งสำคัญ จึงเกิดความผิดพลาดเป็นประจำ
๓. ใจถ้าเตลิดหนีเที่ยวไปติดจมปลัก ในอารมณ์น่าใคร่ใดแล้วย่อมข่มยาก ห้ามยาก ดึงกลับยาก ไม่ว่าไปติดหล่มจมปลักในรูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัสใดๆ ก็ตาม จะเหมือนผู้ติดยาเสพติดให้โทษ ติดอบายมุขทั้งหลาย นอกจากเลิกยากยังพร้อมจะโหดเหี้ยมต่อผู้หวังดีที่เข้าไปห้ามปรามอีกด้วย ทางที่ดีคือ รีบเข้มงวดกวดขันตนเองด้วยการ ไม่ดู ไม่ฟัง ไม่ดม ไม่ดื่ม ไม่แตะต้อง และไม่นึกคิดในสิ่งที่ไม่เหมาะไม่ควร เพื่อเป็นการป้องกันไว้ก่อนแล้วเลือกดู ฟัง ดม ดื่ม แตะต้อง และนึกคิด เฉพาะสิ่งที่เหมาะที่ควรเท่านั้น
๔. ใจทรงพลังยิ่งนักทั้งด้านสร้างสรรค์และทำลาย จึงสามารถแวบหนีเที่ยวไปได้ไกล ๆ และไปได้เร็วมาก แม้ข้ามน้ำ ข้ามฟ้า ข้ามจักรวาลไปถึงดวงดาว ดวงจันทร์ ดวงอาทิตย์ก็ไปได้ ไปได้แม้วันละหลาย ๆ เที่ยว โดยไม่ต้องพึ่งยานพาหนะใดๆ
๕. ใจสามารถฝึกให้ดีอย่างไรก็ได้ แต่ขั้นต้นต้องรีบฝึกให้คุ้นกับการอยู่ในตัวได้นานๆ ก่อน โดยเฉพาะตรงศูนย์กลางกายเหนือสะดือสองนิ้วมือ เพื่อให้ใจผ่องใสเป็นนิจ จากนั้นจะฝึกให้คิดสร้างสรรค์ดีงามมากเพียงใดก็ฝึกได้ง่ายและมีแต่จะนำความสุขความเจริญมาให้
๖. ใจถูกกิเลสที่เป็นโรคร้ายครอบงำปั่นทอนทำให้อ่อนแอลงทุกด้าน กิเลสฝังตัวนอนเนื่องอยู่ในใจติดตามมาตั้งแต่เกิด ยากที่จะเห็นได้ แต่ถ้าใจแวบออกนอกกายเมื่อใด กิเลสเหล่านั้นก็พร้อมจะถาโถมออกมา ทันทีที่ใจกระทบกับอารมณ์และสิ่งแวดล้อม ๕ ภายนอก กิเลสที่ซ่อนอยู่ก็ได้โอกาสแพร่กระจาย ทำให้ใจขุ่นเมื่อนั้น และเพราะความที่ใจขุ่นนั้น จึงคิดผลุนผลัน หลงรัก หลงชอบ รูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัสจากสิ่งแวดล้อมต่างๆ ภายนอกที่กระทบจากนั้นการรู้ผิดๆ คิดผิดๆ พูดผิดๆ ทำผิดๆ บาปและความเดือดร้อนก็เกิดประดังตามมา ในทางตรงกันข้ามถ้าเก็บรักษาใจไว้มั่นคงเป็นนิจที่ศูนย์กลางกาย เมื่อตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ ถูกกระทบด้วยรูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส และความนึกคิดใดๆ ใจย่อมไม่กระเทือน ยังผ่องใสเป็นปกติ มีอารมณ์ดีอยู่เป็นนิจ ทำให้คิดถูก พูดถูก ทำถูกก่อให้เกิดความสุขตามมาอีกเป็นขบวน
จากหนังสือ สติ สัมปชัญญะ รากฐานการศึกษาของมนุษยชาติ
เผด็จ ทตฺตชีโว
