สติสัมปชัญญะเครื่องมือควบคุมใจ
เนื่องจากใจเป็นนามธรรม คือ มีชื่อเรียกแต่ไม่สามารถเห็นรูปร่างลักษณะได้ด้วยตามนุษย์ แต่สามารถเห็นได้ด้วยตาทิพย์ จึงต้องมีอุปกรณ์หรือเครื่องมือที่เป็นนามธรรม มีความละเอียดประณีตและทรงพลังยิ่งกว่าใจ เพื่อให้สามารถเหนี่ยวรั้งกำกับใจให้อยู่ในตัวเราได้เป็นนิจ
ท่านผู้รู้จริงได้แนะไว้ว่า อุปกรณ์หรือเครื่องมือควบคุมใจไม่ให้เลื่อนลอยหนีเที่ยวนี้ ทุกคนสามารถสร้างขึ้นเองได้ ไม่ต้องไปซื้อหาจากใคร มีอยู่ ๒ ประการเป็นคู่กัน และบัญญัติชื่อให้เรียกด้วยว่า สติ สัมปชัญญะ ทั้งสติและสัมปชัญญะต่างก็มีแต่ชื่อ มีคุณสมบัติเฉพาะ แต่ไม่มีรูปร่างเช่นเดียวกับใจ ทว่าละเอียดประณีตกว่าใจ อย่างไรก็ตามสติสัมปชัญญะเป็นคุณธรรมย่อมไม่เกิดขึ้นเอง จำเป็นต้องฝึกขึ้นมาเพื่อใช้กำกับใจโดยเฉพาะ เช่นเดียวกับหางเสือเรือที่มีไว้กำกับทิศทางของเรือให้แล่นไปถึงที่หมายโดยปลอดภัยฉะนั้น
การฝึกสติสัมปชัญญะให้สมบูรณ์ จึงเป็นรากฐานการศึกษาทุกระดับของมนุษยชาติ เพราะเป็นเครื่องมือกำกับใจให้เข้าถึง และรู้ชัดถึงความจริงของทุกสรรพสัตว์และสรรพสิ่ง
*****
ใจไม่ชอบหยุดอยู่ในอารมณ์เดียว
เมื่อคิดเรื่องแรกไม่ทันจบ
ก็แกว่งไปคิดเรื่องต่อ ๆ ไป
ความคิดลักษณะนี้จึงเป็นความคิดที่ฉาบฉวย
เข้าไม่ถึงสาระสำคัญที่แท้จริงของเรื่องที่กำลังคิด
เพราะเหตุนี้ เมื่อถึงคราวต้องพูด ต้องทำ
จึงเกิดความผิดพลาดเป็นประจำ
*****
จากหนังสือ สติ สัมปชัญญะ รากฐานการศึกษาของมนุษยชาติ
เผด็จ ทตฺตชีโว
