คุณธรรมข้อที่ ๑๒ คิดเป็น
เรื่องที่ ๑
เจ้าจง เด็กฉลาด เจ้าไหวพริบ
สมัยก่อน มีเด็กฉลาดมากที่สุดคนหนึ่งของประเทศจีน ชื่อว่า เจ้าจง เรื่องนี้ เกิดขึ้นตอนเจ้าจงอายุ ๕ ขวบ ไม่ทราบเป็นเมืองไหนรู้สึกจะเป็นเมืองหนึ่งที่ติดกับแม่น้ำแล้วมีเจ้าเมืองท่านหนึ่งได้รับของขวัญมาจากต่างประเทศ สิ่งที่ไม่เคยมีใครเคยเห็นมาก่อน นั่นคือ ช้าง ตอนนั้นคนจีนไม่รู้จักช้าง
คนจีนเกิดความสงสัย ช้างตัวใหญ่มาก น้ำหนักจะเท่าไร ไม่มีใครมีปัญญาจะชั่งน้ำหนักของช้างได้ เพราะเครื่องชั่งน้ำหนักของเขามีขนาดเล็ก ไม่มีเครื่องใหญ่ ไม่เคยมีความจำเป็นต้องใช้ก็มีการถามทั่วไป ใครมีปัญญาชั่งน้ำหนักของช้างได้
เจ้าจงอายุเพียง ๕ ขวบ มีปัญญาคิดได้ มีใครนึกออกไหมว่าจะทำอย่างไร การชั่งน้ำหนักของช้าง ถ้าไม่มีเครื่องชั่งน้ำหนัก เขาอายุแค่ ๕ ขวบนะ คงอยู่ประมาณ ป.๑
เจ้าจงเก่งมาก เขาให้ผู้ใหญ่เอาช้างลงไปในเรือ พอลงไปแล้ว เรือก็ต้องจมต่ำลง ก็เอาเครื่องหมายมาขีดระดับน้ำ จากนั้นเอาช้างออกจากเรือ แล้วเอากรวดลงไปในเรือจนกระทั่งเรือจมต่ำลงถึงขีดนั้น แสดงว่าน้ำหนักของกรวดต้องเท่ากับน้ำหนักของช้าง เสร็จแล้วเอากรวดนั้นไปชั่งทีละขวดๆ จึงได้น้ำหนักของช้าง
ทำไมเขามีปัญญามากอย่างนี้ น่าอัศจรรย์ แต่มันอยู่ที่ว่าเขาเป็นคนช่างสังเกต ใช่ไหมสังเกตอย่างไร ก็ไม่ใช่อะไรลึกซึ้ง สังเกตว่า ถ้าเอาของลงเรือ เรือต้องจมต่ำลง ถ้าหนักมากมันต่ำลงมาก หนักน้อย ก็ต่ำลงน้อย แต่การที่เรือจะต่ำลง นี่ก็อยู่ที่น้ำหนักของสิ่งของหรือสิ่งบรรทุก
เมื่อทราบหลักการก็คิดว่า เอาหลักการมาใช้กับเหตุการณ์นี้ได้อย่างไร เราก็รู้ว่า ถ้าช้างลงไป เรือก็ต้องต่ำลงไประดับหนึ่ง ทำเครื่องหมายขีดไว้ แล้วก็เอาของที่สามารถชั่งได้คือ กรวด มาใส่แทน ระดับเรือลดต่ำลง เท่าระดับน้ำที่สูงขึ้น ก็เรียกว่าใช้ได้ หนักเท่ากัน
นี่ก็เป็นกรณีที่ว่าพอเราจับหลักการได้แล้ว เราเอาไปประยุกต์ใช้ในเรื่องต่างๆ คนที่ไม่รู้จักหลักการ เขาจะอัศจรรย์ใจมากกว่า ทำได้อย่างไร? คิดได้อย่างไร? แต่ผู้ที่รู้หลักการแล้วเอาหลักนี้มาใช้ก็เป็นเรื่องง่าย บางทีเราดูปัญญาของคน ดูเผินๆ โอ เหลือเชื่อ แต่พอเรารู้หลักการแล้ว มันง่าย สำหรับเจ้าจง ไม่ใช่รู้แต่เรื่องของธรรมชาติ ด้านนอกและด้านวัตถุเท่านั้น แต่ยังรู้จักธรรมชาติด้านในจิตใจของคนด้วย
จะเล่าความฉลาดรู้ธรรมชาติจิตใจของคนของเจ้าจง ให้ฟังอีกเรื่องหนึ่ง พ่อของเจ้าจงเป็นแม่ทัพใหญ่ และก็ค่อนข้างจะดุ ในขณะที่เจ้าจงเป็นเด็กมีเมตตา
วันหนึ่งคนใช้มาโอดครวญกับเจ้าจงว่า
“ตายแล้วครับ เจ้าจง ช่วยผมด้วย วันนี้ผมต้องโดนดุแน่ๆ อาจจะถูกไล่ออก”
เจ้าจงก็ถาม “ทำไมล่ะครับพี่ มีอะไร?”
คนใช้ก็เอาเสื้อของพ่อของเจ้าจงให้ดู มีรูเล็กๆ จำนวนมาก และสารภาพว่าประมาท ทิ้งไว้นอกตู้เมื่อคืนนี้ หนูขึ้นบ้านไปกัดเสื้อของท่าน มีรูเต็มไปหมด ท่านต้องดุแน่ๆ น่ากลัวจะถูกไล่ออกเจ้าจงบอกว่าไม่เป็นไรจะหาทางช่วย
เจ้าจงทำอะไร เจ้าจงก็เอาเสื้อของตัวเอง แล้วก็ใช้กรรไกร ตัดเป็นรูเล็กๆ หลายรู แล้วก็ไปหาพ่อ
“พ่อ พ่อ เสื้อผมขาด มีรู แย่แล้ว” ว่าแล้วก็ทำหน้าตาชวนสงสาร
“เสื้อผมเสียหาย มีรูเล็กๆ เต็มหมด” ทำท่าจะร้องให้
“อย่าเพิ่งร้องไห้ เรื่องเล็กน้อย เดี๋ยวพ่อให้คนเขาปะให้ เดี๋ยวก็ใช้ได้ เรื่องเล็กนะลูกอย่าไปทำเป็นเรื่องใหญ่” พ่อก็ปลอบใจลูก
พอปลอบใจลูกเสร็จแล้ว คนใช้ก็เอาเสื้อของพ่อมาให้ดู มีรูเต็มไปหมดเหมือนกัน
แม่ทัพใหญ่เห็นก็พูดไม่ออก เพิ่งสอนลูกว่าเรื่องเล็ก ถ้าคนใช้ก็จะสู้ลูกไม่ได้ เพิ่งบอกลูกว่าต้องปล่อยวางเรื่องเล็กน้อย แต่ถ้าตัวเองเอาเป็นเรื่องใหญ่ก็จะเสียหน้า เจ้าจงนี่ฉลาด ฉลาดในเรื่องธรรมชาติทางวัตถุด้วย ฉลาดทางธรรมชาติในจิตใจของคนด้วย ฉลาดในเรื่อง อารมณ์ของคนนี่เรื่องความฉลาด ก็อยู่ที่ว่าเราพยายามจับหลักการ
